Tɛ lääu piööc yic tɛ̈në Kɔɔc Thɛɛr Adööc ku dhël latuëŋ

Piooc ee yen dhël lääu latuëŋ, ku ke kaam baaric ci lɔ ke ci gääu, mïthpiööc Indigenous pan Australia tɛ̈n aci näŋ käŋ keek gël nhïïm ku bïk tiɛ̈m. Na cɔ̈k aa lɔn ŋot kadhɛ̈l thin, kapɛ̈th waar aa lɔ ke loi rot. Ee jaam kënë yic ɣök abi pïŋ tɛn kɔc lëŋ ŋiëëc piööc kɔc thɛ̈ɛ̈r yic ku mïïthpiooc eee wɛt këne luui, yeŋo rilic bï näŋ piööc ŋiëc ee ciɛ̈ɛ̈ŋ ku ye kada ye Aboriginal ku ku ŋiëc cië ŋiëc den leu ku bïk bɛ̈n ee tok bi näŋ ke koony apɛth tɛ̈n mïthpiööc ee eben.

First Nations-led education sees stronger engagement, outcomes and pathways for young people. Credit: courtneyk/Getty Images

Käk rilic rɛ̈ɛ̈l thin

• Tɛ̈ lääu käŋ bɛi bei piööc yic kaam mithpiööc Aboriginal ku mïthpiööc cië mith Aboriginal aci ye yic cuöt ruun juëc ke ci jal yiic, ku ka ŋot ke tɔ̈.
• Kɔc kɔ̈k ŋic käŋ aye gam lɔn nadë ke gɛ̈më lööŋ ke piööc ë ciɛɛŋ ë kɔc ke Gɛ̈ɛ̈th Tuëŋ ku lööŋ ke piööc ë ciɛɛŋ abï piööc ëbɛ̈n cɔk piath tɛ̈n mïïth ben.
• Mɛ̈nh piööc ci thöök ɣön 12 aci dupiööc yiëk alɛɛc kuɔ̈ɔ̈ny den ku nuɛ̈tden kek ciɛ̈ɛ̈ŋden dhël piööc yic tɛden ci tɛ̈ɛ̈k gäätde yic.

Kaam tuëŋ këëc luɛɛk/loony European bɛn, ciɛ̈ɛ̈ŋ Kɔc Gɛ̈ɛ̈t Tueŋ ake thiɛ̈ɛ̈ŋ käk luöi piööc, ke thääny ke tiɔ̈p, ŋiëëc, ku wuönden.

Ciɛ̈ɛ̈ŋ kënë aa ŋuɔ̈t latueŋ ke leŋ kakken thiëkic agut ci yakölë.

Aŋuɛ̈n ciën thööŋ nyiin piööc yic aŋuɔ̈t ciëëŋ thin agut cimëne. Mïthpiöc Kɔc thɛ̈ɛ̈r adööc yiök tɛnë aleŋ akuën mïth lik la panpiööc, kuɛ̈nden ku cin kuɛ̈n ku rëëlden Jama aŋuɔt rɛɛl nhom ciën. kënë ee kë rɛ̈ɛ̈l anyikool yiic ku käk ŋuɔ̈t ke latuëŋ cimene tiɛ̈l/atekthok, ciën mɛ̈t thin ciɛ̈ɛ̈ŋ piööc yic, ku ka määm kek aŋuɔt ke cï nhim dööŋ ciën.

Yën ee ë rilic ku bi gam anyikööl ee tiɛl/atekthok ci mith Kɔc thɛɛr tɛ̈k rëët thin, tɛ jɛɛm kɔ̈c alɔŋ tɛ thiök tɛ lääu piööc yic, aci Sharon Davis, a Bardi ku yen raan Kija luel, ke ye CEO aa akutnhom National Aboriginal ku Torres Strait Islander Education Corporation (NATSIEC). 

"Lööŋ ku ka ci looi a naŋ tɛ ci keek looi ku bïk miith Aboriginal gɛ̈lwëi panpiöc ee jɔ̈ɔ̈kden yiic,"

Davis aci wɛ̈t thiɔ̈k ci pääc got nyooth report issued by the National Indigenous Youth Education Coalition.  

"Yen aci nyooth ka ci looi cimënë dhɛ̈ɛ̈ŋ wei alɔŋ kawïc keek ci bɛɛi bei kaam tuëŋ jɔk ruon 20th century.. waar ye kɔc bɛɛi cië bɛ̈ɛ̈i Aboriginal yen thiëc bi mïïth Aboriginal ya bɛ̈ɛ̈i bei ɣööt piööc."

Sharon Davis, CEO of NATSIEC Source: Supplied / Sharon Davis

Thin ruon 2008, Akumadit Australian aci luel ka wööc ka ci root loi Kɔc Thɛɛr Australians wɛ̈t ci keek kuöc luöi ku acïk guum,cimënë duul wei miith riɛl bɛɛiken yic, wuonden yic, ku paanden.

Keye abäŋ gɛ̈mgɛ̈m awuööc ci rot looi, acï keek yiɔ̈ɔ̈k lɔn tɛ lääu abi thiöök yiic kaam Thɛ̈ɛ̈r ku kɔc cië kɔc thɛɛr Australians ɣän tɛ̈ɛ̈k yic piric, mat thin agut ci piööc.

Kën yen këne wïc bi looi mën keye Aguiɛ̈ɛ̈r ci Määt Baai eben Thiöök tɛ Lääu ee ke ci looi wɛɛr akuma dhɛ ye yeen luui kek Kɔc Gɛ̈ɛ̈th Tueŋ ku bɛ̈ɛ̈i ku bïï cïën thööŋ nyiin tiääm, cimëne ci juiɛ̈ɛ̈r rot looi buuth käwën yee baai-gël tɛ luui keek.

 

"Ɣok aŋic ku lɔn akutnhiim ci looi ba Aboriginal keek ya-cääth aa keek ŋïïic latueŋke muuk ciök dhɛl looi ka wïc bɛ̈ɛ̈,i " aci Davis lueel.

"Ku tɛwën ye kaackua ɣön piöc waat nhiim thin, ɣok aa kapɛ̈th tïŋ ke looi rot thin, ke ŋuɛ̈ɛ̈n ee bɛ̈nbei thin, ku dhɛ̈ɛ̈l ril tɛn riëënythii kua,"

Lëu bï piööc ciɛ̈ɛ̈ŋ ya dhël latueŋ?

Dr Anthony McKnight yen ee raan Awabakal, Gameroi ku Yuin, ke luui Jama den ee Wollongong’s Woolyungah Indigenous Centre.  

Yen aci ruun juëc nɔ̈k ke piɔ̈ɔ̈c ku wïc thok tɛ bi piooc ciɛ̈ɛ̈ŋ Aboriginal bi mat thin kada käk piööc yiic, lööŋ ku tɛ ye kɔc luui thin.

Aye Dr McKnight gaam lɔn ɣok awïc ku buk bɛn looi yeŋö kënë thïɔk tɛ lääu ee piööc kɔc Aboriginal yiic.

"Tɛn ɣɛn, na lɛ̈ŋ kajuëc rɛɛl thin tɛ̈në, ka yïn alëŋ piööc Aboriginal ku piööc kɔc Tuëŋ (Western education) ku jɛ̈k näŋ mith piöc Aboriginal kaamic."

Yen aci lueel aguiɛ̈ɛ̈r thiɔ̈ɔ̈kic tɛ lääu aci looi ku bï mïth piööc bɛɛi tɛ thiɔ̈ɔ̈k kek piööc kɔc tuëŋta thook käŋ thin.

"kene rëël thin ee tɛdiittet lääu nyiäŋ piny tɛnë piööcden luui thin."

"Tɛn ɣɛn, yen aleu ku bi ya wɛ̈t mïïth Aboriginal rɛ̈ɛ̈l ciɛ̈lic ku ŋiëc karoen käk jäl bɛn e tok bïk rɔm cilic. Mïth piööc kɔ̈k awic bï keek piɔ̈ɔ̈c bïk näŋ ŋiëëc ku bïk lëu ku bïk näŋ piir piööc käk yiic kedhie."

Dr McKnight aci ruun juëc nɔ̈k ke piɔ̈ɔ̈c ku wïc thok tɛ bi piooc ciɛ̈ɛ̈ŋ Aboriginal bi mat thin kada käk piööc yiic, lööŋ ku tɛ ye kɔc luui thin. Source: Supplied / MichaelDavidGray

Dr McKnight aye gam lɔn ril yen yic ku bi tɛ ye piööc luɔi thin bi tek thook bi näŋ tɛ wën ye yeen piooc ciɛ̈ɛ̈ŋ tueŋ ku piooc ŋiëc ciɛ̈ɛ̈ŋ Aboriginal luui tok tɛn mïïth ku bïk piööc alɔŋ piny ciëëŋ keek thin thin ku tɛ bïk muök yen.

"Ba them ke lɔn bï mïïth Aboriginal muuk nhïïm rot, ku mïïth kɔ̈k cië-miith Aboriginal bi keek muuk nhïïm tɛnë kënë... Yen kënë ee ɣok yiëk kuat ke rëëc eben yen wïc ku ku ɣok ee eben ben ɣok aa caath tiɔ̈m töŋ kënë nhom,dɛ̈ɛ̈k ku pïïu töŋ kä, ku wëëi ku aliir töŋ kënë."

Thööŋ nhom ye yiök piööc yic—dhɛ̈ɛ̈l ee latuëŋ yic

Tɛ cït tɛ ye wël lëëk yam rɛ̈ɛ̈l thin bɔu bei tɛn Aguiɛɛr Baai eben Ci Maat yic Thiɔ̈ɔ̈k tɛ Lääu, kaam rɛ̈ɛ̈l thin käk bɛ̈n beei piööc yiic kaam mïïth piooc Aboriginal ku ku mith piööc cië-miith Aboriginal aci ye yiic cuöt tɛ̈n ruun juëc kek ci jal kuku a aa ŋuɔ̈t ŋoot.

"Cimënë, akuën rëël thin ee mïthpiooc Aboriginal ɣön kuɛ̈n ŋuɛ̈ɛ̈cn kɔu yemenë thiine aa rɛɛl 59 buɔ̈ɔ̈tic tɛ thöök yen keek mïthpiöc cïe-Aboriginal wen yen rɛ̈ɛ̈l tɛ cit tɛn 85 buɔtic," aci Davis lueel.

"Kuna tïŋ ku tɛ lääu käk bɛn bei thin yiic, kënë aye nyuöth ɣok tɛ këëc piööc ŋiëc latueŋ thin ke luui mïth piööc Aboriginal ku Torres Strait Islander ku riëënykor, kɔc piɔ̈ɔ̈c ku ke cië dhël dɛt rot."

Retori Lane (L) with her mother, Jenadel Lane. Source: Supplied / Retori Lane

Ruön ci lɔ, tïŋ thin koor Gamilaroi cɔl Retori Lane aci yäände cam ke ci thöök ɣön 12 HSC ci thööl Dubbo Senior College.  

Yen abaŋ akut dïït ee mïthpiooc wuot Aboriginal ci ɣön 12 thööl pan ë New South Wales.

Aye Ms Lane lueel piny piööc rëël kuɔ̈ny thin aleŋ kedit ye looi ke looi thok.

Kɔc yeen kuɔ̈ny aleŋ yic dupiööc panpiöc, dupiööc Aboriginal ku kɔc kɔ̈k luɔi akutnhom National Aboriginal Sports Corporation Australia (NASCA), wën ka loi cääth baan thok eben pan NSW ku Northern Territory mïthpiöc Aboriginal koony bïk nuët keek ciɛ̈ɛ̈ŋden ku aa ŋiëc luui ee panpiööc.

"Ɣɛ̈n Aleŋ kuɔ̈ny dit bɛ̈n tɛn kɔɔc piiöc eben," aci lueel. Ku aya tɛn kɔc luɔi NASCA. Keek aa bɛn, ku keek aa yïn ɣääth tɛn piooc, keek aa yïïn koony keriëëc eben dhelic. Ku tɛnë dupiööc aa rëël thin ku bïk koony kuat keriëëc eben."

Maan Retori, Jenadel, yen raan buɔth raan mɛɛc pan piööc ee Dubbo Senior College waar yeen ci nyaande thöök thïn, ku ke yeen raan tuëŋ paanden bi lɔ jama.

Yen aye gam lɔn kuɔ̈ny ye gam ku thɛɛny ciɛ̈ɛ̈ŋ piny looithok ee mïïth piöc yiëk riɛ̈l ku bïk ke pɛ̈th looi piɔ̈ɔ̈cden yiic.

"Ɣɛn ee puöu miɛ̈t ba yiök kek mïth Aboriginal ci thook ɣon 12 thool, erin ee yen kidiën thiin leu ba kuöny kaackua, ku ke yen ke ci ɣɛn rot looi raan piööc.

"Ku kënë abi dhɛ̈ɛ̈l bïk tëëk ŋaany thook tɛn keek piir tɛ leer ke thok kuɛ̈n panpiöc."

Retori abi kuën jama Bachelor of Arts ke kuën ŋiëc käŋ Kɔc thɛɛr baai tɛnë.

"Aca them ba root tääu nyïïn wën bï ɣɛn mïth kɔk Aboriginal piɔ̈ɔ̈c ke cïk daakwei rïïc yiic. Tɛnë, abi keek kuɔ̈ny bïk naŋ ŋɔɔth dhɛ̈l bi ciɛ̈ɛ̈ŋ dhuök piny, bï dhuok cienn bi bɛn piir."

Gaat rot piny wala buɔ̈th ɣok Australia Explained podcast ku ba wël juëc lëk ŋic ku wël kɔk ee rïïk ciök piny piir yam yic pan Australia.   

Na lëŋ kä thiëc kek wala ke wic ku bi jäämic? Ka yï tuuc ɣok Imeel tɛn [e-mail].