Ngandamnak Caah Na Tuah Dingmi Thil Phun Nga

Pumpak pakhat cio nih kan ngandamnak tha tein kan I zohkhenh a herh. Kan ngandamnak kha tha tein kan I zohkhenh lo ahcun taksa ngandam lonak le lungthin ngandam lonak nih a kan tlunh khawh. Cucaah, lawm le ngandam tein kan um khawhnak ding caah tha tein kan I zohkhenh a hau.

Cette histoire fait partie de l'initiative Mind Your Health de SBS.

Cette histoire fait partie de l'initiative Mind Your Health de SBS. Source: iStockphoto / DisobeyArt/Getty Images/iStockphoto

Ngandam tein nunkhua kan sak khawh nak ding caah kan tuah a herh mi thil pahnih a um. Pum cawlcanghnak kan tuah a herh cun, kan pum caah a tha lo mi ei din ti rawl kha kan hrial thiam a herh tiin ngandamnak lei he pehtlaiin hngalhnak a ngei mi  Anne Tiedeman nih a chim.

Cun, a biapi tuk rih mi thil hna cu zu kha tlawm khawh chung tlawm in din ding, kuak zuk hrial ding, a donghnak ah mi dang sin ah pawlkomhnak tha ngeih lengmang ding.

1. Pum Cawlcanghnak

Kan ngan a dam khawh nak ding caah pum cawlcanghnak kan tuah a herh. Pum cawlcanghnak hi kan ngandamnak caah a tha timi a langhtertu thil tampi hmuh khawh a si.

Kan pumsa le lungthin a ngan damter lawng siloin tar tikah a chuak ding mi damlonak zong a kham tiin Tiedeman nih a chim.

Nihin ah kan tuahmi cawlcanghnak silole tuzarh chungah kan tuahmi pum cawlcanghnak hi thathnemnak tampi a ngei, cu nih cun caan zei maw zat chung ngandam tein a kan umter tiin hngalhnak a ngei mi nih an chim.

Pumpak pakhat cio kan dirhmun hoih in zeitluk dah pum cawlcanghnak kan tuah awk a sit imi cu World Health Organisation nih zulhphung an ser mi kha kan zulh cio ding a si tiin Tiedeman nih forhfialnak bia a chim,

“Pum cawlcanghnak he pehtlaiin chim ka duh mi cu a mikip caah a tha, kum note an si ah cun pum tlamtling lo an si zongah pum cawlcanghnak hi cu a mi zei poah caah a tha.”

“Cun, pum cawlcanghnak tuahnak kongah zulhphung an ser mi ning tluk tam in na tuah khawh lo zongah a poi hrim lo. Kherhlainak an tuahmi chungah kan hmuh khawh mi cu na rak tuah tawn mi nak tam deuh in na tuah a si ahcun na ngandamnak caah a tha thiamthiam ko.”

2. Ei le din I ralrin

Na ei dingmi kongah ralrinnak na ngeih lo ahcun na ngandamnak caah ral a si kho. Na caah a tha lo mi ti rawl kha felfai tein na hrial khawh ahcun zawtnak nih an tlunh hnga ding tluk in an tlunh lai lo.

Na pum caah a herh mi ti le rawl na ei hna ahcun na pumsa caah sii bantuk an si lai, na ruhkhua an tthawng lai I na tha a thawng lai.

Australia Dietary Guidelines nih zei bantuk ti rawl dah kan ei lai, a tlawm le tam cun a ei ning cang tiang khin I zohchunh dingmi an website ah an chiah.

3. Zu le kuak i sum

“Mah hi cu kan nunnak ah thathnemnak a ngei lo mi, kan pumsa caah ral an si cu kan hngalh ding mi a si ko tiin Tiedeman nih a chim.

Zu a din ruangah a thi mi hi kumkhat ah nuai 3 (millions) tluk an si, cun zu din ruangah mi pum tlamtling lo ah a chuah mi le mi ngandam lo ah a chuah mi hi nuai khat tluk an si tiin World Health Organisation nih an langhter.

Kum 2020 chungah khan Australia ram mi  zu dinnak in a thi mi hi 1,452 an si, cu chungah zatuak 73% hi pa an si tiin Australian Institute of Health and Welfare nih an langher.

Kuak zuknak in a thi mi hi Australia ram mi 20,500 tluk hrawng an si lai an ti. 

Kuak nih mi nunnak a tawiter deuh, cun a pum cungah zawtnak a tlun zong a fawiter deuh tiin kherhlainak an tuahmi nih a langher.

4. Zapi sinah I pawlkomh

“Li-lennak hi thil poi taktak a si, mi pakhat kha mibu sin a um bu zongah pehtlaihnak a um lo ahcun a li a leng kho caah thil tihnung pakhat a si”, tiin Tiedeman nih a chim.

“Kan umnak mibu le kan pawngkam minung he thinlung pehtlaihnak kan ngeih ding a biapi tuk.”

“Mi pakhat kha na caah zeitluk in dah a biapit, a cungah zawnruahnak le dawtnak na ngeihmi langhter  kha a biapi tuk mi a si.”

Pehtlaihnak kan ti mi cu zapi sin ah teltum, mibu cawlcanghnak ah I tel ve le va I pumpek ve khi a si tiin a chim chap.

Asinain, mi cheukhat cu anmah lawng in um a duh mi an um ve.“An mah lawngin an va um zongah pehtlaihnak khi thil phundang leiin an rak ngei ve thiamthiam.”

5.Nangmah kong kha I ruat hmasa

COVID-19 pulrai ruangah phihkharnak rak tuah a si, kha bantuk caan ah khan kanmah lek an dawtmi hna kong lawng ruahnak caah caan tha ngai a si tiin Tiedeman nih a chim,

“A biapi ngai ah ka ruah mi cu, keimah dirhmun in ka chim ahcun tahchunnak ah, tar nu le tar pa kongah ka lungre a thei. Phihkharnak chungah zeitin khua an sak lai, an duh herh a tlamtling hnga ma ti ka ruat.”

“Asinain a caan cun  phurhrit le lungrethei in kan rak um kan I hngal tawn lo. Cucaah, nangmah na dirhmun te lawng kha ruat in, nangmah le nangmah na zohkhenh ding kha a rak biapi tuk ve. An lawmhtertu thil hna tuah kha na philh ve lo dingah a biapi.”


Readers seeking support can contact Lifeline for 24-7 crisis support on 13 11 14, Suicide Call Back Service on 1300 659 467 and Kids Helpline on 1800 55 1800 (for young people aged 5 to 25). More information is available at Beyond Blue.org.au and lifeline.org.au.

Embrace Multicultural Mental Health supports people from culturally and linguistically diverse backgrounds.

Share

Published

By SBS
Presented by SBS Hakha Chin
Source: SBS

Share this with family and friends


Download our apps
SBS Audio
SBS On Demand

Listen to our podcasts
Independent news and stories connecting you to life in Australia and Hakha Chin-speaking Australians.
Ease into the English language and Australian culture. We make learning English convenient, fun and practical.
Get the latest with our sbs hakha chin podcasts on your favourite podcast apps.

Watch on SBS
SBS World News

SBS World News

Take a global view with Australia's most comprehensive world news service