Traktat w Australii - jak widzą go Ludzie Pierwszych Narodów...

First Peoples Assembly Gather In Gardens Of Parliament In Victoria

Prva skupština Prvih naroda Viktorije pozira za grupni portret, autohtono tijelo Viktorije pregovara o državnom ugovoru okupljeno u Zakonodavnoj vijećnici Viktorije na svom prvom zasjedanju nakon izbora 26. jula 2023. u Melbourneu, Australija. Credit: Tamati Smith/Getty Images

SBS po polsku

View Podcast Series

Follow and Subscribe

Download the SBS Audio appAvailable on iOS and Android

Australia jest domem dla najstarszych żyjących kultur świata, ale pozostaje jednym z niewielu krajów bez traktatu narodowego uznającego Pierwsze Narody. Oznacza to, że nigdy nie było powszechnej zgody co do dzielenia się ziemią, zasobami lub władzą decyzyjną - luka, którą wielu uważa za niedokończone sprawy. Dowiedz się, co tak naprawdę oznacza traktat - czym różni się od praw do ziemi i tytułu rodzimego, i dlaczego ma znaczenie.

Kluczowe punkty

Traktat jest formalnym porozumieniem między rządami a ludami Aborygenów i wysp Cieśniny Torresa
Wielu ludzi Pierwszych Narodów postrzega traktat jako krok w kierunku sprawiedliwości, szacunku i lepszych relacji w przyszłości.
Traktat narodowy stworzyłby jedno, ogólnokrajowe porozumienie o uznaniu praw Aborygenów i mieszkańców wysp Cieśniny Torresa w całej Australii.

Jaka jest różnica między prawami do ziemi Aborygenów, tytułem rodzimym i traktatem?
Co oznacza traktat w Australii?
Dlaczego traktat ma znaczenie?
Co może zawierać traktat?
Co dalej z traktatem w Australii?

Traktat jest formalnym porozumieniem między rządami a ludami Aborygenów i mieszkańców wysp Cieśniny Torresa. Traktat określałby, w jaki sposób mogą współpracować, uznawać prawa i historię Pierwszych Narodów oraz stworzyć plan na przyszłość.

Zrozumienie traktatu to istotny sposób na połączenie się z historią Australii. Nie chodzi tylko o prawo i politykę, ale o szacunek, prawdę i budowanie bardziej sprawiedliwego społeczeństwa dla każdego, kto nazywa ten kraj domem.

Jaka jest różnica między prawami do ziemi Aborygenów, tytułem rodzimym i traktatem?

Chociaż często omawiane wspólnie, terminy te oznaczają różne rzeczy:

Prawa do ziemi: prawa stworzone przez rządy, które zwracają określone obszary ziemi koronnej ludom Aborygenów i mieszkańców wysp Cieśniny Torresa, zwykle zarządzane przez rady lądowe.
Tytuł ojczysty: prawne uznanie, że niektórzy ludzie Pierwszych Narodów nadal mają prawa do swojej ziemi i wód zgodnie z ich tradycyjnymi prawami i zwyczajami.
Traktat: formalne porozumienie między rządami a narodami Pierwszych Narodów.

Razem te działania mają na celu zapewnienie sprawiedliwości, uznania i samostanowienia ludom Pierwszych Narodów.

Australians Observe Australia Day Holiday

Protesters march from Parliament House to Flinders Street Station during the Treaty Before Voice Invasion Day Protest on January 26, 2023, in Melbourne, Australia. (Photo by Alexi J. Rosenfeld/Getty Images) Credit: Alexi J. Rosenfeld/Getty Images

Co oznacza traktat w Australii?

Traktat jest prawnie wiążącym porozumieniem między dwiema grupami. W krajach takich jak Nowa Zelandia, rządy i Maorysi podpisali traktat z Waitangi. W Kanadzie istnieje wiele traktatów z narodami Pierwszych Narodów.

W przeciwieństwie do innych krajów, Australia nie zawarła traktatu narodowego z mieszkańcami Pierwszych Narodów w czasie kolonizacji brytyjskiej. Kiedy Brytyjczycy po raz pierwszy osiedlili się na ziemi Aborygenów, ogłosili ją „terra nullius”, co oznacza ziemię nie należącą do nikogo. Nie widzieli więc potrzeby negocjacji z narodami aborygeńskimi. Ponieważ nigdy nie było traktatu, nigdy nie było szerokiego porozumienia co do podziału ziemi, zasobów lub władzy decyzyjnej — luka, którą wielu uważa za niedokończoną sprawę.

Dla wielu ludzi z Pierwszych Narodów, ta „niedokończona sprawa” jest powodem, dla którego traktat pozostaje dziś tak ważnym tematem rozmów.

Centuries in the making: Could Australia see its first Indigenous Treaty by next year?

Rozmowy traktatowe tutaj dotyczą uznania historii, przestrzegania praw i upewnienia się, że społeczności Pierwszych Narodów mają prawdziwy głos w podejmowaniu decyzji. Ekspert prawny dr Harry Hobbs tak to ujął:

„Idealnie byłoby, gdyby traktaty były negocjowane między społecznościami Aborygenów i mieszkańców wysp Cieśniny Torresa z jednej strony, a rządami stanowymi i federalnymi z drugiej, ponieważ australijska konstytucja dzieli uprawnienia między parlament federalny i parlamenty stanowe”.

Aborygeni i mieszkańcy wysp Cieśniny Torresa chcą zapewnić swoim narodom wspólną przyszłość, wzmocnienie sukcesów wszystkich oraz uznanie i celebrowanie kultury Pierwszych Narodów dzisiejszej Australii. Ostatecznie traktat w Australii oznacza szczere mówienie o tym, co wydarzyło się w przeszłości, i wyznaczanie nowego kierunku myślenia i uznania praw w przyszłości.

A man and two women standing near each other and smiling, in front of a wall that has a mural of people marching with signs displaying First Nations messages.

(from left to right) Former Queensland Truth-Telling and Healing Inquiry chairperson Joshua Creamer, NSW Treaty Commissioner Naomi Moran and co-chair of the First Peoples' Assembly of Victoria Ngarra Murray. Credit: NITV / The Point

Dlaczego traktat ma znaczenie?

Wielu ludzi Pierwszych Narodów postrzega traktat jako krok w kierunku sprawiedliwości, szacunku i lepszych relacji w przyszłości.

Reuben Berg, człowiek z Gunditjmara i lider procesów traktatowych Wiktorii, mówi: „Myślę, że traktat jest kluczowy w procesie zresetowania relacji między pierwszymi narodami a rządem, czy to na poziomie ogólnostanowym, czy wspólnotowym”.

Traktat ma znaczenie, ponieważ:

Uznaje ludy Aborygenów i mieszkańców wysp Cieśniny Torresa za pierwsze ludy Australii.
Włączy mówienie prawdy o historii Australii.
Buduje prawdziwe partnerstwa w kwestiach takich jak ziemia, zdrowie, edukacja, rozwój gospodarczy i kultura.

Człowiek Wirdi i adwokat Tony McAvoy ujął w ten sposób: „kiedy jesteśmy w stanie kontrolować własne życie, podejmować decyzje za siebie i świadczyć usługi dla siebie, jesteśmy najzdrowsi i najsilniejsi, i najbardziej przygotowani duchowo i kulturowo. Jeśli zaakceptujesz, że jest to jedna z konsekwencji traktatu, musi to być dobre dla reszty kraju”.

Co może zawierać traktat?

Traktaty mogą przybierać różne formy i obejmować szereg zagadnień, mogą obejmować:

Uznanie suwerenności i praw narodów Pierwszych Narodów do podejmowania decyzji dotyczących ich wspólnot.
Umowy dotyczące użytkowania, zarządzania i ochrony gruntów, wody i innych zasobów.
Zobowiązania do rewitalizacji i ochrony języków, miejsc kultury i tradycji.
Finansowanie i wsparcie dla zdrowia, edukacji, mieszkalnictwa i innych programów.

Gunnai, Kobieta Gunditjmara i Djab Wurring oraz senator Victorii, Lidia Thorpe, uważa, że lokalne społeczności powinny przejąć inicjatywę w tym procesie.

Myślę, że musimy mieć widoczne klany i narody reprezentowane na szczeblu samorządu lokalnego. To te lokalne społeczności, w których możemy dokonać prawdziwych zmian.
Senator Lidia Thorpe

Independent Senator Lidia Thorpe during Question Time in the Senate chamber at Parliament House in Canberra. Source: AAP / MICK TSIKAS/AAPIMAGE

Co dalej z traktatem w Australii?

W całej Australii proces akceptacji traktatu postepuje w różnym tempie . Niektóre stany, takie jak Victoria i Queensland, rozpoczęły prace w kierunku własnych traktatów, podczas gdy inne, jak Nowa Południowa Walia, są obecnie w trakcie konsultacji na temat tego, jak może dla nich wyglądać traktat. Każdy proces kieruje się lokalnymi potrzebami i może wyglądać inaczej.

W tej chwili Victoria przewodzi narodowi. We wrześniu 2025 r. Rząd wiktoriański i Pierwsze Zgromadzenie Ludowe Wiktorii osiągnęły zasadniczo porozumienie w sprawie pierwszego pełnego traktatu w Australii, będącego wynikiem lat negocjacji i konsultacji społecznych. Proces traktatowy Wiktorii jest powszechnie uznawany za wiodący przykład dla reszty Australii.

Ważne jest, aby wiedzieć, że traktaty narodowe i traktaty państwowe są różne.

Traktat narodowy stworzyłby jedno, ogólnokrajowe porozumienie e kestii uznania praw Aborygenów i mieszkańców wysp Cieśniny Torresa w całej Australii. Traktaty stanowe i terytorialne są dostosowane do każdego obszaru, koncentrując się na lokalnych priorytetach i potrzebach. Wielu zwolenników uważa, że potrzebne są zarówno traktaty krajowe, jak i państwowe, współpracujące w celu napędzania prawdziwych zmian.

Traktat to nie tylko kwestia Pierwszych Narodów, chodzi o uznanie, szacunek i uczciwość dla wszystkich. Posiadanie traktatu pomaga budować przyszłość, w której każdy głos i doświadczenie są cenione.

Kolejne rozdziały traktatu będą nadal pisane przez lokalne społeczności, rządy i wszystkich, którzy chcą uczestniczyć w przyszłości Australii. Zrozumienie procesu traktatowego jest sposobem na głębsze połączenie się z historią tego kraju i wspólne kształtowanie sprawiedliwej przyszłości.

Ten odcinek zawiera fragmenty programu telewizyjnego: Living Black — The Case for a Treaty, który po raz pierwszy został wyemitowany w lipcu 2025 roku. Można obejrzeć cały odcinek na platformie SBS On Demand.