Tüm dünyada test aşamsında sürdürülen aşı bulma çalışmalarından ikisini, Avustralya Bilimsel Araştırma Kurumu CSIRO yürütüyor.
Aşı geliştirme temelleri
Bütün aşılar iki temel taşa sahip olmalıdır:
· bağışıklık sisteminizi tetikleyecek “tehlike sinyali” işlevi gören uyarıcı molekül
· bağışıklık sisteminin virüsü yenmek için “hedef” olarak göreceği antijen molekül
Bağışıklık sisteminin harekete geçmesi için uyarıcı molekül, antijen ile karışık olmalıdır. Ancak bağışıklık sisteminin doğru hedefe karşı harekete geçmesi için, doğru tetikleyici kullanılmalıdır.
Araştırmacılar bağışıklığı ikiye ayırır:
· hücrelerin enfekte olmasını önlemek için vürüslerin yüzeyine bağlanan antikorlar
· virüs bulaşan hücreleri öldüren T hücreleri.
Uyarıcılar ve antijenler, antikor ve/veya T hücrelerini doğru hedefe yönelik, doğru bir bağışıklık hareketi başlatmak için seçilir.
The basic components of a vaccine include the adjuvant and the antigen. Author provided
İdeal bir aşı güvenli, uygulaması kolay, üretimi basit ve ucuz olmalı ve COVID-19’a karşı etkisi uzun sürmelidir. Bu aşının insanı SARS-CoV-2’dan koruması beklenir.
Ama, başlangıç olarak bizim için aşının tipik bir enfeksiyonda virüs sayısını azaltması yeterlidir. Enfekte olmuş birinde ne kadar az virüs varsa, başkalarına bulaştırması da o kadar az olur. Virüs sayısının az olması, enfekte olan hastaya daha az zarar vermesi anlamına da gelir.
Düşmanını tanı
Etkili bir SARS-CoV-2 aşısı için, aşının üzerinde etkili olması beklenen virüsün iyi anlaşılması gerekir.
SARS-CoV-2’nin genetik yapısı, diğer iki coronavirüs’e çok benzer – yüzde 79’u 2003 yılında ortaya çıkan SARS’ın (severe acute respiratory syndrome), yüzde 50’si de 2012’de ortaya çıkan MERS’in (Middle East respiratory syndrome) aynıdır.
SARS ve MERS aşıları üzerinde çalışan araştırmacılar, SARS-CoV-2 üzerinde etkili olacak aşı çalışmalarında çok önemli temel bilgiler sağlamaktadırlar.
Zika, hepatit C, HIV ve enfluenza gibi diğer virütik aşılar üzerinde çalışan araştırmacılar da, bilgileriyle SARS-CoV-2 aşı çalışmalarına katkı sağlıyor.
SARS-CoV-2 genetiğinin temel maddesi ribonucleic acid’den (RNA) oluşması, hızlı mutasyon özelliğine işaret eder ve aşı bulma çalışmalarında en önemli engellerden biridir. Çünkü virüsler, bağışıklık sistemini aşmak için antigenlerini mutasyona uğratır. Mutasyonun, aşıyı etkisiz kılması söz konusu olabilir. Ama şu ana kadar yapılan araştırmalara göre, SARS-CoV-2 çok hızlı bir mutasyon oranına sahip değil. Bu da, aşı üretmeye uygun bir virüs olduğu anlamına gelir.
SARS-CoV-2’nin virüs bölümü “diken” görünümlü proteinlerle kaplıdır. İnsanın akciğerine ulaştığında virüs, bu diken biçimli proteinlerle akciğer çeperindeki ACE2 adlı bir enzime bağlanır.
Virüsün dış yüzünde çok sayıda diken protein bulunur ve bu dikenler bağışıklık sisteminin harekete geçmesiyle birincil hedef haline gelir. Bu nedenle araştırmaların çoğunluğu SARS-CoV-2 antijeni için bu dikenlere yoğunlaşmış durumdadır.
The spike protein may be a good target for a potential vaccine. Author provided
Bilgilerimiz hala çok eksik
SARS-CoV-2 aşısı konusunda en önemli şey, henüz bağışıklığın virüse ne tür bir tepki vermesi gerektiğini bilmememizdir.
COVİD-19’dan iyileşen hastaların antikor ürettiğini biliyoruz, ancak bu antikorların ne tür antikor olduğunu bilmiyoruz.
Ağır COVID-19 hastalarında az sayıda T hücresi olduğunu biliyoruz, ama T hücrelerinin COVID-19’a karşı koruyucu rol oynadığı konusunda açık bir kanıtımız yok.
MERS ve SARS’a karşı geliştirilen bazı deneme aşılarının, hayvanlarda semptomları daha da ağırlaştırdığını biliyoruz, ama aynı şeyin SARS-CoV-2 geçerli olup olmadığını bilmiyoruz.
Pek çok bilinmeyen nokta olması nedeniyle adımlar çok dikkatli atılmalı. Çok sayıda aşı çalışmasının klinik deneme aşamasına yaklaşmış olması da şanslı yanımız.
Aşı ufukta görünüyor
Dünya çapında bir salgın durumunda aşı geliştirme çalışmaları Avustralya dahil bir dizi ülkede sürüyor.
Klinik denemesine başlanacak ilk aşılardan biri mRNA aşısı. Bu aşıda virüsün geninden alınan küçük bir parça (mRNA), yağlı bir tabakayla (lipid) sıvanıyor.
Yağlı tabaka mRNA’ın kas hücrelerine girmesini sağlıyor ve diken protein’in antijen (hedef) yapmasını sağlıyor. mRNA burada uyarıcı (tehlike sinyali) rolü oynuyor.
Bu aşı Seattle’da klinik denemenin bir parçası olarak gönüllülere verilmeye başlandı.
Bu aşının avantajı, çok çabuk fabrika imalatına geçilmeye uygun olması. Bu aşının üzerinde çalışılmasına yol açan SARS-CoV-2 DNA yapısı, Ocak ayı ortasında yayınlandı. Aşı hızla geliştirildi ve Mart ayı ortasında klinik teste hazırdı.
Bu tür bir aşı, insan üzerinde yeterli test yapılmış bir aşı değil, bu nedenle bağışıklık sitemini yeterince harekete geçirebilecek mi, bilmiyoruz. Şu aşamada az bir fayda sağlasa bile yeterli.
Araştırmacıların üzerinde çalıştığı bir başka aşı türünün adı subunit (alt birim) aşı. Bu aşıda diken protein, bağışıklık sistemini tetiklemesi için uyarıcı (tehlike sinyali) ile birlikte antijen (hedef) olarak kullanılıyor.
Bu aşıda diken proteinlerin boyunun aynı olması gerekiyor. University of Queensland’da bir ekip bu aşı üzerinde CSIRO ile birlikte çalışıyor. Ekip, “moleküler kelepçe” adı verilen kısa boylu proteinlerle, büyük proteinleri doğru şekilde tutuyor. Üretilen büyük miktarda protein antijenin başka aşılarda da test çalışmasına başlanması aşamasına gelindiği bildiriliyor.
Aşının bulunmasında en yeni yaklaşımlardan biri ise, “viral vector” aşısı.
Bu aşıda bilim insanları SARS-CoV-2’den bir gen parçası alarak, viral vector halinde zararsız bir vürüse yerleştiriyor. Zararsız virüs insana verildiğinde, içindeki viral vector kişiye zarar vermiyor, ancak bağışıklık sistemi bu parçayı tehdit olarak algılıyor ve kendi savunması için harekete geçiyor.
Viral vector aşılar 2014’de Batı Afrika ve 2018-19’da Kongo’da çıkan Ebola salgınlarında kullanıldı ve umut verici sonuçlar alındı.
CSIRO, SARS-CoV-2 için geliştirilen ve ChAdOx1 adı verilen viral vector aşıların klinik testlerine başladı.
Ve son olarak, araştırmacılar “BCG” adlı bir aşının denemesine başladı. Bu aşı verem tedavisinde kullanılmak üzere 112 yıl önce üretildi ancak genel olarak da sağlığa yararlı olduğu, BCG aşısı yapılan bebeklerin daha sağlıklı olduğu, BCG aşılılara yoğun salgınlarda daha az virüs bulaştığı belirlendi.
Verem aşısının kişiyi, ilgisi olmayan başka virüslerden nasıl koruyacağını bilmiyoruz, ancak Murdoch Children’s Research Institute gibi bazı kurumlardaki araştırmacılar, BCG aşısını sağlık çalışanlarında COVID-19’un yayılmasını veya şiddetini azaltmak için deneme çalışmasına hazırlanıyor.
Görülmemiş bir hızla çalışmak
Aşı geliştirme, klinik öncesi ve klinik denemeleriyle normalde uzun bir süreci kapsar. Örneğin, insan papillom virüs (HPV) aşısını geliştirmek ve üretim için lisans almak, Profesör Ian Frazer’in 15 yıldan fazla bir süresini aldı. 
We’re moving through the vaccine pipeline quickly to develop a vaccine for COVID-19. Author provided
Örneğin tam tesine, uzmanlar SARS-Cov-2 aşısını geliştirmenin ise 12 – 18 ay alacağını söylüyor.
Aşının güvenli olması elbette en önemli konu olacak. Bu nedenle araştırmacılar çalışmalarını hızlandırıyor, ama aşının geçmesi gereken deneme aşamalarını atlamıyor. Sonucu merakla bekliyoruz.
Damian Purcell, A2 Milk Foundation tarafından Doherty Institute’e verilen fondan ve Jack Ma Foundation tarafından COVID-19’dan korunma çalışmaları için verilen fondan yararlanıyor.
Kylie Quinn’in, bu yazıdan fayda sağlayacak hiç bir kurumla ilişkisi yoktur.
