Là các bậc ông bà, cha mẹ, chúng ta đã làm gì khi con em không thích học tiếng Việt? Làm thế nào để giúp con em thích nói tiếng Việt, học tiếng Việt hơn? Mời quý vị nghe những chia sẻ của Tiến sĩ Tâm lý học Audrey Wang, chuyên gia tư vấn tâm lý của dự án VietSpeech của trường đại học Charles Sturt về chủ đề làm thế nào để giúp con vui vẻ làm các việc hàng ngày, trong đó có học tiếng Việt.
Thưa tiến sĩ Wang, với kinh nghiệm tham gia dự án VietSpeech, theo chị làm thế nào để con thích nói tiếng mẹ đẻ (tiếng Việt)?
TS Wang: Nói được nhiều ngôn ngữ đem đến cho ta nhiều lợi ích. Hãy nói chuyện với con về việc nếu con nói được nhiều ngôn ngữ thì điều đó có ích cho bản thân con như thế nào. Ví dụ như giúp mở rộng hoài bão nghề nghiệp, thêm các cơ hội trong cuộc sống, có thêm nhiều bạn bè, nói chuyện được với bố mẹ, ông bà, thắt chặt mối quan hệ gia đình …. Những điều này sẽ giúp con thấy giá trị của việc nói tiếng Việt. Quan trọng là bố mẹ cũng phải thấy tầm quan trọng của việc con giữ tiếng Việt vì như thế mới thuyết phục được con. Hãy nghĩ đến việc bạn nghĩ gì và có thái độ như thế nào với việc duy trì tiếng Việt – trẻ em thường làm theo gương của người lớn.
Với cách giáo dục truyền thống thì nhiều bố mẹ người Việt hay quyết định hộ cho con, hay nói cách khác là áp đặt các quyết định của mình và muốn con làm theo. Với việc nói và học tiếng Việt thì điều này có nên không?
TS Wang: Trẻ em thường thích làm một việc gì đó hơn khi chúng được tự quyết hay tham gia vào việc đưa ra quyết định. Với việc nói tiếng Việt cũng vậy, chúng sẽ thấy thích nói tiếng Việt hơn khi chúng có quyền tự quyết định việc này. Hãy để con bạn cùng tham gia lập nên các nguyên tắc về sử dụng ngôn ngữ trong gia đình. Hãy lắng nghe và tôn trọng ý kiến của chúng và cho chúng chọn các cách khác nhau để duy trì tiếng Việt.
Tự lựa chọn điều mình thích làm có thể sẽ đem lại những thành công nho nhỏ, và những thành công này giúp trẻ thấy thích thú và sẽ muốn nói tiếng Việt thường xuyên hơn. Ví dụ ta có thể cho con chọn nói tiếng Việt vào buổi sáng, hay trước khi đi ngủ, hay trong bữa ăn tối. Khi đó là ý tưởng hay sự lựa chọn của con thì con sẽ muốn làm và quyết tâm thực hiện việc đó hơn.
Như vậy là đưa cho con các lựa chọn là rất quan trọng, giúp trẻ em trở thành chủ thể của các việc các em làm thì các em sẽ làm tốt việc đó hơn. Ví dụ như thay vào việc đưa ra các câu mệnh lệnh: “Con đi tập đàn đi”, “Con đi làm bài tập đi”, thì chúng ta có thể hỏi con: “Theo con thì chiều nay con có những việc gì cần phải làm trước khi chơi Lego?” Như vậy con sẽ chủ động sắp xếp các việc của con và thực hiện tốt khi con thấy con là chủ thể, tự quyết việc mình làm, chứ không phải bị động, bị bắt phải làm những gì bố mẹ muốn.
Trẻ con khi học tiếng Việt, cũng như làm các việc khác như giúp đỡ việc nhà, chơi thể thao, … thì có lúc làm tốt, có lúc làm chưa tốt, chúng ta nên phản ứng như thế nào?
TS Wang: Giúp trẻ có một “tư duy tích cực về phát triển/tư duy mở” (growth mindset) là điều quan trọng trong việc học ngôn ngữ. Tôi không biết các bạn có nghe nói về 2 khái niệm, tư duy cố định (fixed mindset) và tư duy phát triển (growth mindset), không? Tư duy cố định là ta coi mọi việc không thay đổi được, khi một đứa trẻ làm không được việc gì thì theo tư duy cố định sẽ là nó luôn không làm được việc đó. Còn theo tư duy phát triển thì một đứa trẻ chưa làm tốt một việc là vì chưa luyện tập nhiều, chưa biết chiến thuật để làm tốt. Nếu nỗ lực luyện tập, có chiến thuật và kế hoạch, nó chắc chắn sẽ làm tốt hơn. Như thế, kể cả khi trẻ có làm gì sai thì chúng cũng biết là nó không nguy hại đến trí tuệ và nó là một phần của hành trình phát triển.
Trong việc nói tiếng Việt cũng vậy, bố mẹ cần giúp trẻ thấy khả năng nói tiếng Việt của chúng có thể phát triển nếu chúng nỗ lực, luyện tập và có kế hoạch.
Một cách đơn giản để giúp con có tư duy phát triển là dùng từ “chưa”.
Nếu con bạn nói: “Con không nói được, khó quá!, bạn có thể khích lệ con bằng cách nói:
“Con chưa nói đúng thôi, mình thử xem có cách nào nói được câu con muốn nói không nhé”.
Tức là mình phải giúp con thử các cách khác, luyện tập và học các kỹ năng mới, thì năng lực của con sẽ phát triển theo thời gian.
Bố mẹ cũng cần khen ngợi nỗ lực và sự kiên trì của con, chứ không nên khen khả năng bẩm sinh của con. Ví dụ như bố mẹ có thể khen: “Con cố gắng tốt lắm”, chứ không khen khả năng bẩm sinh của con: “Con thông minh lắm”.
Các bạn có thể tham khảo thêm thông tin về tư duy tích cực và các cách nói chuyện với con để nuôi dưỡng tư duy tích cực ở trang:
Tức là làm thế nào để con thấy là con chưa làm được chứ không phải không làm được. Cái này có lẽ không chỉ đúng khi ta nói chuyện với con trẻ mà cũng đúng khi người lớn chúng ta nói chuyện với nhau, 1 cách nói để động viên nhau làm việc tốt hơn, sống tốt hơn, trong cả xã hội của người lớn phải không ạ.
Theo chị thì điều gì là quan trọng nhất trong việc duy trì tiếng mẹ đẻ?
TS Wang: Có một yếu tố theo tôi là quan trọng nhất trong việc giúp con duy trì tiếng mẹ đẻ là mối quan hệ giữa bố mẹ và con cái. Một mối quan hệ gần gũi, chia sẻ sẽ khiến con cái cùng chúng ta làm mọi việc dễ dàng hơn. Chính vì thế tôi muốn nói là các cách giúp con thích học và nói tiếng Việt (kể trên) sẽ có hiệu quả hơn nếu bạn có quan hệ gắn kết, gần gũi với con.
Dr Audrey Wang (right) pictured with Professor Sharynne McLeod at Charles Sturt University Source: Supplied
Là một chuyên gia tâm lý, chị có lời khuyên gì cho bố mẹ khi phải xử lý các tình huống con trẻ khó chịu, không muốn học tiếng Việt?
TS Wang: Một cách tốt để xây dựng quan hệ gần gũi với con là qua việc “luyện cảm xúc” (emotion coaching), là việc củng cố quan điểm và những trải nghiệm xúc cảm của con.
Tôi muốn các bạn biết là việc có một cảm xúc nào đó như giận dữ, khó chịu, buồn bực, … là điều bình thường, chúng đều là phản ứng tự nhiên của con người. Là bố mẹ, người lớn chúng ta khi đối mặt với những biểu hiện cảm xúc tiêu cực của con, thì chúng ta hay có xu hướng muốn “fix” (giải quyết) cảm xúc đó, chúng ta luôn cố “giải quyết” vấn đề, đưa ra các giải pháp cho con, thay vào việc phải thừa nhận trải nghiệm cảm xúc của con đã. Trên thực tế thì con trẻ sẽ không thích nói chuyện về cách giải quyết vấn đề trước khi thấy bố mẹ đã thừa nhận cảm xúc của chúng. Ví dụ như con thấy bực mình, khó chịu vì phải làm 1 việc gì khó quá, bố mẹ nên thừa nhận bằng cách nói: “Đúng rồi, bố/mẹ hiểu là con thấy rất khó làm việc này bây giờ vì con đi học về mệt rồi”, hay “Con không thích làm bài tập bây giờ vì chơi với các bạn ở ngoài kia vui hơn.” Tức là ta đưa các lý do cho thấy ta hiểu vấn đề của chúng và cảm xúc của chúng là hoàn toàn chấp nhận được.
Ta chỉ cần thay từ “nhưng” bằng từ “vì” khi nói chuyện với con. Ví dụ thay vì nói “Bố/mẹ hiểu con thấy khó chịu NHƯNG con cần làm xong bài tập thì mới được chơi…”, ta hãy nói “Bố mẹ hiểu con thấy khó chịu VÌ đi hôm nay con có nhiều hoạt động rồi ….”. Như thế sẽ giúp con thấy là chúng ta hiểu cảm xúc của con, tại sao con khó chịu, tại sao con mệt mỏi, không muốn làm một việc gì đó.
Đối với việc nói hay học tiếng Việt, khi con bạn cảm thấy khó chịu vì phải nói tiếng Việt hay cảm thấy lo lắng vì không nói tiếng Việt tốt được, hãy đừng phản ứng với cảm xúc của con (ví dụ như bố mẹ cũng cảm thấy bực bội vì thấy con khó chịu) hoặc có xu hướng muốn con thay đổi cảm xúc (ví dụ bố mẹ có thể hay nói “Việc đó không khó như thế; không có gì phải lo lắng cả”).
Thay vào đó, hãy bình tĩnh ghi nhận những cảm xúc đó của con và cho con biết cảm thấy như vậy là bình thường. Con bạn có quyền có những cảm xúc như nó diễn ra và quan trọng là bố mẹ cho chúng thấy là mọi người hiểu chúng, chấp nhận những cảm xúc của chúng, và không đánh giá chúng vì những cảm xúc đó.
Luyện cảm xúc sẽ giúp kéo những cơn xúc cảm cao trào của trẻ xuống và giúp bạn sau đó dễ dàng nói chuyện để tìm ra giải pháp hơn.
Các bạn có thể đọc thêm thông tin về Luyện cảm xúc ở các tài liệu sau:
- Emotion Coaching for Caregivers: Tips and Tricks (International Institute for Emotion-Focused Family Therapy, 2019) https://e78f226b-636a-4b6d-b774-75ca09eb3c0c.filesusr.com/ugd/c390c7_2a970b5df7ee40428dedb31d25a4c843.pdf
- Emotion Coaching Framework Cheat Sheet (International Institute for Emotion-Focused Family Therapy, 2019) https://e78f226b-636a-4b6d-b774-75ca09eb3c0c.filesusr.com/ugd/c390c7_85269bd0a7f0450c9b19167907654cb3.pdf
Cám ơn tiến sĩ Tâm lý học Audrey Wang về những kiến thức quý báu giúp bố mẹ tạo cảm hứng cho con nói và học tiếng Việt, đặc biệt là những lời khuyên cho cha mẹ về cách xử lý khi con khó chịu, cáu giận vì phải làm một việc gì đó mà chúng không muốn, trong đó có việc học tiếng Việt. Thông điệp quan trọng ở đây là trẻ em sẽ làm tốt mọi việc hơn nếu chúng có cảm giác là chúng là chủ thể của hoạt động đó, có quyền tham gia vào các quyết định có liên quan đến việc đó. Vì vậy, cho các em tham gia vào thảo luận, đưa đến quyết định về việc học hay nói tiếng Việt, thừa nhận cảm xúc của các em mỗi khi các em thấy không muốn học tiếng Việt, khen ngợi và động viên các em đúng cách sẽ là những đòn bẩy hữu hiệu giúp các em yêu thích tiếng Việt hơn.
Ngoài việc biết cách tạo cảm hứng cho con nói và học tiếng Việt như tiến sĩ Audrey Wang vừa chia sẻ, nghiên cứu VietSpeech về việc duy trì tiếng mẹ đẻ ở các gia đình Việt nam ở Úc cũng thấy là các gia đình có nguyên tắc sử dụng ngôn ngữ có khả năng duy trì tiếng mẹ đẻ tốt hơn. Tuy nhiên chỉ có một phần ba trong hơn 150 gia đình được hỏi cho biết là họ có các nguyên tắc sử dụng ngôn ngữ trong gia đình.
Chúng ta hãy nhớ là trẻ em sống ở nước ngoài hay các nước nói tiếng Anh có cơ hội nghe và sử dụng tiếng bản địa hay tiếng Anh rất nhiều khi chúng ra khỏi nhà, vì vậy tiếng mẹ đẻ (tiếng Việt) nên được coi là trọng tâm sử dụng khi ở nhà nếu chúng ta muốn con em mình giữ được tiếng Việt. Việc trẻ em nhìn thấy người lớn nói tiếng mẹ đẻ ở nhà cũng rất quan trọng, để các em nghe và thấy hình mẫu giao tiếp tiếng Việt như thế nào.
Nguyên tắc ngôn ngữ gia đình bao gồm:
- Mục đích của nguyên tắc (ví dụ quý vị muốn con mình thành thạo cả hai ngôn ngữ (tiếng Việt và tiếng Anh) hay chỉ cần sử dụng theo tình huống như nói chuyện với người thân trong gia đình bằng tiếng Việt?)
- Ngôn ngữ nào được nói ở nhà? (tiếng Anh hay tiếng Việt, hay cả 2)
- Ai nói ngôn ngữ nào? (Bố mẹ nói tiếng Viêt, con cái cũng nói tiếng Việt, hay bố nói tiếng Anh, mẹ nói tiếng Việt)
- Mỗi người trong gia đình sẽ nói tiếng gì với ai (ví dụ bố mẹ với nhau, bố mẹ với con cái, con cái với nhau thì nói tiếng gì?)
- Nói tiếng gì vào khi nào? (ví dụ nói tiếng Việt vào các bữa ăn)
- Nói tiếng gì ở đâu? (ví dụ tiếng Việt ở nhà và khi ra ngoài có những người khác nói tiếng Việt, tiếng Anh ở trường học hoặc những nơi có mặt người nói tiếng Anh)
(Trích từ phần Nguyên tắc ngôn ngữ trong gia đình, Trẻ em Đa ngữ, VietSpeech, CSU, https://www.csu.edu.au/research/vietspeech/info )
Như tiến sĩ Audrey Wang đã chia sẻ, cho con quyền tham gia vào các quyết định có liên quan đến chúng sẽ giúp chúng thấy mình có tiếng nói và là chủ thể của việc chúng làm. Bố mẹ và con cái có thể cùng thảo luận những nguyên tắc này và thống nhất để cùng thực hiện nghiêm túc thì việc duy trì tiếng Việt sẽ trở nên dễ dàng hơn rất nhiều.
Mời quý vị tham gia giải câu đố của chương trình tuần này: Trong tiếng Việt có câu thành ngữ nào tương tự như câu nói nổi tiếng sau của nhà văn người Pháp Gustave Flaubert?
One can be the master of what one does, but never of what one feels.
Quý vị có câu trả lời đúng và sớm nhất sẽ nhận được một bộ truyện sách của Tiệm Mọt.
Xin quý vị hãy gửi câu trả lời về chương trình theo địa chỉ: vietnamese.program@sbs.com.au hoặc nhắn tin dưới bài trên trang facebook.com/sbsvietnamese.
