"Vì sao tôi gặp toàn vũ phu. Tôi đã trải qua hai lần đò. Một lần là một người đàn ông Bắc gia trưởng ở Việt Nam, hở một tiếng là đòi dạy vợ, mà chỉ dạy bằng nắm đấm hay những cái tát. Tôi chia tay người đàn ông đầu tiên, qua Úc, được người quen giới thiệu rồi quen với một người đàn ông khác.
Tôi cứ nghĩ rằng người chồng này sẽ là cứu cánh cho cuộc sống thiếu tình thương và chịu bạo hành của mình, tự nhủ chồng tôi sống bên Tây thì sẽ ga-lăng, chiều chuộng phụ nữ như mọi người vẫn hay ca ngợi. Vậy mà cuối cùng tôi lại vẫn sa vào một người chồng thích thì thượng cẳng chân, hạ cẳng tay với vợ.
Tại sao cuộc đời tôi cứ quanh đi quẩn lại gặp toàn những kẻ bạo hành…chạy trời không khỏi nắng…”
Đó là câu chuyện của một thính giả chia sẻ về hôn nhân của mình. Đây cũng là chuyện mà chúng ta thường nghe trong cuộc sống, khi những bất hạnh mang tính lặp lại cứ đến với chúng ta.
Tâm lý gia Trân Kiết Lê có chia sẻ gì với người phụ nữ trong câu chuyện này?
Tâm lý gia Trân Kiết Lê: Trước tiên, Trân xin cảm ơn vị thính giả trên đã chia sẻ câu chuyện mình. Khi nghe về phần đầu câu chuyện của chị, Trân cảm thấy cảm phục khi chị đưa ra quyết định chia tay người chồng đầu tiên. Do trong văn hoá Á Đông, còn đâu đấy những định kiến xã hội về việc ly hôn, nhiều người vẫn còn xem đó là sự thất bại trong cuộc sống.
Một số người khác tin rằng khi người vợ/ người chồng/ người phối ngẫu phạm phải những sai lầm không cứu vãn được, người còn lại nên tha thứ, bỏ qua để giữ thể diện cho gia đình. Cho nên, chị đã rất dũng cảm khi quyết định thoát khỏi bạo hành gia đình và tìm kiếm hạnh phúc khác.
Nhưng rồi, nghe phần sau của câu chuyện, Trân lại cảm thấy xót và lo lắng cho chị khi sự bạo hành quay lại, lần này đến từ một người đàn ông khác ở một đất nước đề cao giá trị của người phụ nữ.
Nếu vị thính giả này nghe được chương trình, Trân mong chị hãy tìm kiếm sự giúp đỡ từ đường dây hỗ trợ bạo hành gia đình vì tất cả những hình thức bạo hành đều không chấp nhận được. Nếu chị đang ở Úc, chị có thể gọi 1800 737 732 để nhận được hỗ trợ miễn phí 24/7. Nếu chị đang ở trong tình trạng nguy hiểm, chị hãy gọi cho 000 để đảm bảo an toàn cho mình.
Khi chị đã được an toàn rồi thì chúng ta sẽ cùng nhau nhìn lại chặng đường đã qua và xem chúng ta có thể nhận ra được gì về những lựa chọn bạn đời của chị, và tìm cách phá vỡ vòng lặp những sự bất hạnh.
Victim of domestic violence Source: Getty / Getty Images
Tâm lý gia Trân Kiết Lê: Theo như liệu pháp lược đồ (Schema Therapy) của tâm lý gia Jeffrey Young, những vòng lặp của sự đau khổ có thể lý giải theo những trải nghiệm tuổi thơ tiêu cực của chúng ta.
Trẻ con, đặc biệt là những năm đầu đời, đều có những nhu cầu cảm xúc khác nhau, từ nhu cầu căn bản như cần được bảo vệ, được kết nối/ yêu thương, được chấp nhận, đến nhu cầu được hướng dẫn việc gì đúng/ việc gì sai, hay nhu cầu được vui chơi khám phá, thể hiện cảm xúc bản thân, tự tin vào năng lực của mình...
Khi mà ba mẹ hoặc người chăm sóc chính không đáp ứng được những nhu cầu kể trên liên tục trong một thời gian rất dài, những đứa trẻ có thể hình thành những lược đồ tiêu cực.
Những lược đồ này bao gồm những ký ức, suy nghĩ, niềm tin, cảm giác tiêu cực về thế giới xung quanh, những mối quan hệ thân thiết, và giá trị bản thân. Những lược đổ có thể ví như là cái bản đồ trong cuộc sống giúp đứa trẻ tìm hiểu về thế giới, định hướng hành vi và quyết định của mình.
Theo như liệu pháp lược đồ thì có đến 18 lược đồ tiêu cực. Vì thời gian chương trình có hạn, Trân xin giới thiệu về một vài lược đồ thôi.
Ví dụ, khi trẻ lớn lên trong một gia đình mà ba bỏ nhà theo một người phụ nữ khác, mẹ thì ít khi nào ở nhà và dành thời gian cho con, trẻ có thể hình thành lược đồ về việc bị bỏ rơi. Với lược đồ này, trẻ có xu hướng tin rằng những người quan trọng trong cuộc đời mình có thể đến và đi bất kể lúc nào. Do đó, trẻ dễ cảm thấy hoang mang, lo sợ và không an toàn.
Một ví dụ khác, khi ba mẹ hoặc người chăm sóc chính lúc nào cũng chỉ trích trẻ và nói với trẻ những điều tiêu cực/ không hay về trẻ, trẻ có thể hình thành lược đồ về sự khiếm khuyết. Với lược đồ này, trẻ có xu hướng tin rằng mình là xấu là tệ là kém cỏi. Nếu ai đó mình thương biết về những khuyết điểm này, họ sẽ không yêu thương mình nữa. Do đó, trẻ dễ cảm thấy tự ti, nhạy cảm với việc bị từ chối hoặc những lời góp ý.
Khi những đứa trẻ đó trưởng thành rồi, những lược đồ này vẫn có thể bị kích hoạt và lặp đi lặp lại gây ra nhiều trở ngại trong công cuộc tìm kiếm hạnh phúc hoặc là hoàn thành công việc của mình.
Có phải ai có những trải nghiệm tuổi thơ đau buồn hoặc xuất thân từ gia đình tan vỡ đều dễ gặp những vấn đề trong tình cảm khi trưởng thành. Hay là còn yếu tố nào ảnh hưởng đến việc họ lựa chọn bạn đời hoặc người phối ngẫu?
Tâm lý gia Trân Kiết Lê: Nghiên cứu cho thấy rằng thì không phải ai có những trải nghiệm tuổi thơ đau buồn, tiêu cực hoặc xuất thân từ những gia đình không hạnh phúc đều gặp nhiều khó khăn trong việc xây dựng mái ấm gia đình của mình khi trưởng thành. Rất nhiều yếu tố khác ảnh hưởng đến niềm tin của họ về tình yêu và gia đình, cũng như cách họ ứng phó với lược đồ của mình.
Một trong những yếu tố đó là tính khí của đứa trẻ. Tính khí có thể định nghĩa là khí chất cơ bản của trẻ từ lúc sinh ra, là cách trẻ nhỏ đáp ứng lại với thế giới xung quanh. Nếu chúng ta đã làm cha làm mẹ rồi hoặc có cơ hội quan sát và vui chơi với trẻ nhỏ, chúng ta dễ nhận ra mỗi đứa trẻ có tính khí khác nhau.
Ngay cả khi trẻ có cùng cha và mẹ, trẻ vẫn có những tính khí khác nhau. Một số em cởi mở hoà đồng, một số thì rụt rè. Một nhóm bé thì hay quan sát và phân tích trước khi hành động, trong khi đó nhiều bé phản ứng khá nhanh mà không lo nghĩ. Nhiều trẻ thì hay lo lắng, hoảng sợ. Nhiều trẻ khác lại khá bình tĩnh… Mỗi tính khi đều có những thuận lợi và bất lợi riêng.
Tính khí của đứa trẻ ảnh hưởng đến cách trẻ điều tiết cảm xúc, hành vi, cảm nhận với người lạ và thích nghi với môi trường mới, đặc biệt là cách trẻ ứng phó với lược đồ của mình.
Để Trân dùng một ví dụ, trong cùng một hoàn cảnh, hai đứa trẻ đều bị mẹ chối bỏ nhưng mỗi trẻ có thể phản ứng khác nhau. Trẻ tính khí rụt rè thì từ từ rút lui, trốn tránh tiếp xúc với thế giới bên ngoài và chỉ lệ thuộc vào mẹ mặc dù bị mẹ chối bỏ. Đứa còn lại tính khí hoà đồng thì mạo hiểm ra ngoài và tìm kiếm những mối quan hệ tích cực khác. Nhiều nghiên cứu cho thấy tính khí hoà đồng là một trong những đặc điểm tìm thấy ở những đứa trẻ kiên cường. Những đứa trẻ có xu hướng phát triển tốt mặc dù bị bạo hành hoặc bỏ bê.
Ngoài tính khí ra thì ta còn cần xem xét tới những yếu tố khác, như lược đồ được hình thành vào thời điểm nào và trong hoành cảnh nào. Lược đồ tiêu cực được hình thành càng sớm thì lược đồ đó càng nghiêm trọng và dễ bị kích hoạt trong nhiều tình huống.
Ví dụ, nếu trẻ thường xuyên bị chỉ trích và chê bai bởi cha và mẹ từ rất nhỏ, lược đồ về khiếm khuyết của trẻ rất nghiêm trọng. Hầu hết những người mà trẻ tiếp xúc đều khiến trẻ cảm thấy tự ti và lo lắng. Còn nếu trẻ chỉ thi thoảng nhận được lời chỉ trích, chê bai từ 1 phụ huynh thôi, thì lược đồ khiếm khuyết của trẻ ít bị kích hoạt. Nhìn chung thì những luợc đồ tiêu cực hình thành trễ sẽ không mạnh mẽ như những lược đồ hình thành trong giai đoạn trẻ còn nhỏ.
luôn có lý do đằng sau những chuỗi bất hạnh lặp đi lặp lại. Các mối quan hệ na ná nhau mang lại cho chúng ta cảm giác an toàn và quen thuộc. Credit: Unsplash/ Anthony Tran
Tâm lý gia Trân Kiết Lê: Để trả lời được cho câu hỏi này thì chắc Trân cần tới mấy tuần lận. Như Trân có đề cập trước đó, hiện tại có tới 18 lược đồ tiêu cực. Vì vậy, việc đầu tiên là chúng ta nên xác nhận chúng ta có lược đồ tiêu cực nào không, mức độ nghiêm trọng của lược đồ đó ra sao.
Chúng ta cũng nên tìm hiểu về bản chất của lược đồ tiêu cực. Các lược đồ thường rất khó thay đổi do chúng phản ánh tất cả những gì chúng ta biết. Tuy rằng cản trở chúng ta trong con đường tìm kiếm hạnh phúc, những lược đồ này lại cho chúng ta cảm giác an toàn và quen thuộc. Để chữa lành các lược đồ, chúng ta cần rất nhiều sự quyết tâm, sẵn sàng, kỷ luật và luyện tập thường xuyên.
Thông thường thì các tâm lý gia và nhà trị liệu sẽ kết hợp các phương pháp về nhận thức, cảm xúc, và hành vi để chữa lành lược đồ. Mục tiêu của trị liệu là không phải xoá sạch tất cả những lược đồ tiêu cực ta có.
Thay vào đó, khi lược đồ được chữa lành rồi thì lược đồ ít bị kích hoạt hơn. Và nếu bị kích hoạt thì cảm xúc tiêu cực của chúng ta ít dữ dội hơn và không kéo dài. Chúng ta cũng có thể ứng phó với nguyên nhân kích hoạt lược đồ một cách lành mạnh. Từ đó, chúng ta có thể lựa chọn những người bạn đời yêu thương mình và thay đổi cách chúng ta nhìn bản thân theo hướng tích cực hơn.
Chị có tài liệu hay có thể giới thiệu cho khán thính giả tham khảo về liệu pháp lược đồ mà chị đề cập ở trên không?
Tâm lý gia Trân Kiết Lê: Khán thính giả có thể tham khảo quyển sách 'Reinventing your life' (tạm dịch là Đầu tư lại cuộc đời của bạn) từ tác giả Jeffrey Young và Janet Klosko. Jeffrey Young cũng chính là cha đẻ của liệu pháp lược đồ.
Cuốn sách này được chia ra làm nhiều chương bắt đầu bằng việc giải thích định nghĩa và sự hình thành của các lược đồ (trong sách thì tác giả gọi là bẫy cuộc đời). Sau đó có một bảng câu hỏi nhỏ để chúng ta tìm hiểu xem bản thân mình có lược đồ tiêu cực nào không? Và dựa vào đó chúng ta sẽ tìm hiểu kỹ hơn thông qua chương sách cụ thể về từng loại lược đồ tiêu cực và làm sao để thể chữa lành cho bản thân bằng một số phương pháp chúng ta có thể tự thực hành tại nhà.
Nếu chúng ta có lược đồ tiêu cực về sự thiếu thốn tình thương, chúng ta sẽ ngẫm nghĩ về xuất phát điểm của lược đồ tiêu cực này (lược đồ tiêu cực này hình thành từ lúc nào trong hoàn cảnh nào). Sau đó chúng ta sẽ theo dõi cảm xúc của chính mình, xem xét lại tất cả những mối quan hệ trong quá khứ và hiểu cặn kẽ những vòng lặp đi lặp lại đễ liệt kê ra những cạm bẫy mà ta nên tránh từ bây giờ. Chúng ta cũng nên tránh tìm những bạn phối ngẫu hoặc bạn đời có tính cách lạnh lùng nhưng cho ta nhiều rung cảm.
Khi chúng ta tìm được một người giàu tình cảm, chúng ta nên cho bản thân một cơ hội để thử mặc dù rung cảm dành cho người đó không nhiều. Vào thời điểm thích hợp, chúng ta có thể mở lòng chia sẻ về nhu cầu cảm xúc và nhược điểm của mình.
Quan trọng hơn nữa, khi nhu cầu cảm xúc chúng ta không được thoả mãn, chúng ta đừng vội trách cứ bạn phối ngẫu/ bạn đời. Thay vào đó, chúng ta nên xem lại mối quan hệ này coi có lược đồ nào bị kích hoạt không.
Quyển sách này chỉ mang tính chất tham khảo, giúp chúng ta hiểu hơn về bản thân và rèn luyên một số kỹ năng để chữa lành một số luợc đồ nhất định. Quyển sách này không thể thay thế trị liệu chuyên nghiệp từ những tâm lý gia có kinh nghiệm trong liệu pháp lược đồ. Trân hi vọng khán thính giả nào quan tâm có thể tìm và đọc thử.
Những chia sẻ của tâm lý gia Trân Kiết Lê chỉ mang tính phổ quát. Nếu quý vị cần lời tham vấn cho trường hợp cụ thể, nên tìm kiếm sự tham vấn từ các chuyên gia tâm lý.
Mời quý vị nhấn vào audio để nghe phỏng vấn với khách mời.
