Content warning: This episode contains distressing material, including references to trauma, removal of children, and mentions of Aboriginal and Torres Strait Islander people who have passed away.
Chungkhar hnatlaknak zeihmanh um loin lak le fiar mi ngakchia pawl cu biaknak lei nih tawlrelmi ngakchia zohkhenhnak ah chiah ding, cozah rian tuannak tangah a um mi ngakchia zohkhenhnak ah chiah ding silole, mirang chungkhar ah chiah dingin, kha lio caan ah cozah nih zulhphung an rak ser mi a um.
Zei ruangah ngakchia cu țhențhek an rak si?
An rak chimnak ahcun, ram ngeitu (First Nations) ngakchia hna cu mirang mibu chungah an ṭthannak nih an nunnak ah tthatnak tampi a chuahpi lai ti a rak si.
Shannan Dodson cu Yawuru [[Yaw-roo]] miphun nih an i bochan ngai mi nu, Healing Foundation ah CEO rian a tuan lio mi a si. An rianttuannak nih a hmaithlak mi cu Aboriginal le Torres Strait Islander miphun chungin chungkhar he tthentthek ruangah harnak a tongmi bawmhchanh a si.
“Ngaihchia le thinlung kekkuai ngai a si mi cu ngakchia thong tampi an nule pa, chungkhar sinin tthentthek an si. An miphun ci- hmih duh ah, an nunphung le an holh thlau hna seh tiin an chungkhar le an miphun hawi sin in a hlatnak hmun ah an thial hna, mirang miphun sinah khua an sakter hna. Cu ka hmun ah cun, ngakchia tampi cu harnak phunphun an tong, cun nihin ni tiang a chungkhar he a hmu tthan ti lo mi, a lotlau beh mi hngakchia tampi zong an um fawn.”
Ngakchia a lung a fim rih lo mi cu zei bantuk bia poah an zumh, hlen an fawi, an nunphung kal tak a foih deuh dingmi an si caah atu bantuk in ngakchia kha an ral khun hna nak a ruang a si.
Chungkhar he tthentthek mi ngakchia milu zat cu fiang in thei kho lo, a ruang cu kha lio caan ah cazin felfai tein chiah le fim a rak si lo. Amah belte, Aborignal le Torres Strait Islander ngakchia pathum chungah pakhat poah cu cozah nih nule pa sin in lak le fiar a tong mi an si lai tiah an zumh.

CANBERRA, AUSTRALIA - FEBRUARY 13: Members of Australia's Stolen Generation react as they listen to Australian Prime Minister Kevin Rudd deliver an apolgy to indigenous people for past treatment on February 13, 2008 in Canberra, Australia. The apology was directed at tens of thousands of Aborigines who were forcibly taken from their families as children under now abandoned assimilation policies. (Photo by Mark Baker-Pool/Getty Images) Credit: Pool/Getty Images
Khoika dah ngakchia pawl cu an chiah hna?
Chungkhar sinin tthentthek a tongmi ngakchia tampi cu cozah rianttuannak tangah a cawlcangmi phu le biaknak lei rianttuannak tangah a cawlcangmi phu kut ap an si pin ah hmunkip ah tthialkam hna tiin Shannan Dodson nih a chim.
"Ngakchia rual cu ttintan peknak hmun bantuk, ton pumhnak hmunkhat bantuk ah an chiah hna. Cu ka hmun ah cun, zulhphung an tuah ding le tuah lo ding thil an chimh an cawn piak hna. nau no, bawhte in tleirawl ngakchia ngan loin cu hmun cun an rak chiah hna.”
Chuak khat unau tampi cu an rak tthen hna, cun a cheukhat cozah rianttuantu phu cu nau no bawhte lawng a cohlang mi le a zohkhehmi an si.
Aunty Lorraine Peeters cu Gamilaroi le Waliwan miphun a si i, 1943 kum 4 hrawng a rak si lio ah a duh naloin Aboriginal nu pawl caah an tuah mi Cootamundra Domestic Training Home ah an rak chiah ve. Cun a tta le pahnih zong Aboriginal pa pawl caah an ser mi Kinchea Training Home ah chiah an rak si ve.
Aunty Lorraine cu a phak bakin amah asinak an chuh. Ihkhun an ka pek, rian an ka pek cun biaknak an ka pek tiin a chim.
"Mirang nunning in nun lo ahcun dantatnak cu a mah tein a ra colh. Cuka hmunah zulhphung an ser mi cu mirang holh siningin nun ding, mirang holh in holh ding, mirang bantuk in thil i hruk ding. Minak cu sinak cu a tha lo, mirang sining hi a ttha timi ruahnak kha kan thluak ah an rawn. Aboriginal miphun ka sinak kong kaakhat hmanh chimnak nawl kan ngei lo. Kum li fai minung a thluak ttawl cangah cun, Aboriginal miphun nunning cang cu philh a fawi tuk cang. Dantatnak kan rak in mi pawl ruah tthan tikah a celh in celh ding an rak si lo.”
Mirang innchungkhar caah rianttuan dingin Aunty Lorraine cu kum 10 leng ttinttan an rak pek.
Nihin ni ah cun, amah bantuk har a rak tongmi, chungkhar he tthentthek a tongmi chungin a luat mi hna caah biatak tein rian a ttuan. Thinlung thazaang thar pek a hau mi cheukhat hna kha a si khawh tawk in a bawmh chanh hna i a dirkamh hna.

Shannan Dodson CEO Healing Foundation
Tu le fa chan tiangin i chawnh khawh mi chunglei tuar innak cu zeidah a si?
An tuar innak hma kha thisen bang chankhat hnu chankhat a luan tinak hnga lo atu bantuk in khat le khat i bawmhchanhnak le i dirkamhnak a um hi a herh ngaingai mi a si.
A cheukhat ngakchia cu mi zei an si an i thei ti lo, an i thawhkehnak tuanbia zong an thei ti lo, zei ruangah mah bantuk ziaza tha lo, lungput tha lo an ken zong an i thei lo tiin Aunty Lorraine nih a chim.
"Hi thil hi chungkhar in a thok mi a si caah, chungkhar nih an herhmi bawmhnak kan pek hna lai. Chungkhar he tthentthek a tongmi kha a kir tthan tikah a chungkhar nih a bawmhchanh zia an thiam lo ahcun lam ping ah a pial ko lai.”
Bawmhnak le dirkamhnak tha a rak um lo caah, an tonmi harnak nih an thinlung a uk. An nulepa silole an pile pu thinlung a uktu tuar innak kha an I theih loin an fale sin tiangin a phan kho.
Cucu, mirang nih intergenerational trauma an ti, an luancia caan i nulepa nih rak ton mi harnak, an thinlung uktu ttihphannak kha tu le fa sin tiang an I chawn tawn tiin Shannan Dodson nih a chim.
"Cozah nih nule pa le chungkhar he tthenthek mi nih anmah chungkhar le fale kong an chim mi chungin kan theih khawh mi cu an nih cu dawtnak chungkhar tangah an tthan lo tikah an fale nih a herhning tluk in an cungah dawtnak an langhter kho ti lo. An rak tonmi harnak ruangah, chungkhar i nu can le pa can dir ko hmanh khi an caah a har. A cheukhat nih an chim rih mi cu an ton mi harnak ruangah anmah thinlung lawng zawt siloin, an fale le an tu le tiangin an thinlung a rak zaw ve. An pi le an pu nih an rak tonmi harnak ruangah chankhat hnu chankhat in an chunglei dam lonak cu an thisen ah a lung.”
Chungkhar a dam lo mi, chungkhar ah buainak in a khat mi hna dirhmun le sining zoh than tikah pile pu chan i an rak ton mi harsatnak, le buaibainak nih a chuahpi mi chunglei dam lonak kha a hrampi a rak si tawn.
Chankhat hnu chankhat in a luang mi chunglei dam lonak hi thlop le donghter dingin kan i zuam cuahmah.

A vital component of healing is education—ensuring that all Australians understand the truth about the Stolen Generations. Credit: davidf/Getty Images
Thinlung tuar innak hma in damnak zeitin kan hmuh lai?
Damnak kong kan chim tikah hin a sullam kan i lakning hi pakhat le pakhat a lo cio lai lo. Asinain, abiapi cem mi cu an tonmi harnak ruangah chunglei in a zaw mi nih damnak hi zeitindah an I fian, anmah tein fiannak an ngei mi kha a biapi cem mi a si tiah ka ruah. Mi cheukhat caah cun zapi sinah luhchuah, mibu sinin a peu mi kha zapi sinah i fonh tthannak ding lungtthawnnak hna an rak herh khawh men, fim cawnnak lei ah hmai fon deuh a hau mi zong an um kho men,” tiin Shanan Dogson nih a chim.
Chungkhar he tthentthek a tongmi hna nih an chim mi cu an tonmi harnak kha zalong tein chim le phuan khawhnak hmun um sehlaw a tha hnga an ti, ningcang lo tukin an rak tuahto hna nak kongah an thinlung lawngah uam lo in chuahter an duhnak an langhter.
Nihin ni caan ah cun anmah pawl bawmtu ding phu dirh le ser an si cang. An si khawh chungin bawmhchanh, thazaang pek le an zulh hnga dingmi lam sial piak an I zuam cuahmah.
Australia mipi nih an rak ton mi harsatnak kha an theih, an hngalh ve nak ding caah chimh le cawnpiaknak zong a lam kip in an tuah.
Intergenerational Trauma Animation, The Healing Foundation
This video contains the voice of a deceased person.
Cawnpiaknak le biatak chimnak
Australia ah khua a sa mi kan dihlak nih Australia tuanbia; Aborignal le Torres Strait Islander ngakchia nih an rak ton mi harsatnak konglam hi tling tein kan theih a herh. Mirang cozah hruainak tangah, ram ngeitu minak miphun an rak temh innak kong hi fiang tein mipi nih kan theih ve ah a tha.
Ram ngeitu miphun nih kum caan saupi an rak hngah mi cu 2008 ah khan ram hruaitu Kevin Rud nih uknak that lo ruangah chungkhar he tthentthek a tongmi, an nih he a pehtlaimi chungkhar le te fa hna sinah ngaihthiam a rak hal hna.

Leilla Wenberg, a member of the Stolen Generation removed from her parents car at 6 months of age, holds a candle during a National Sorry Day commemorative event at the Royal Prince Alfred Hospital on May 26, 2009 in Sydney, Australia. National Sorry Day has been held annually on May 26 since 1998 to acknowledge the wrongs that were done to indigenous families of the stolen generation. Credit: Sergio Dionisio/Getty Images
Mirang cozah uknak nih Aboriginal le Torres strait islander miphun chungin nule pa le chungkhar tampi cu an fale chuh an rak si. Nule pa le chungkhar he tthentthek a tongmi hna cu Stolen Generation tiah an ti hna.
READ MORE

What is Closing the Gap?