Australia cov keeb cag neeg twb tau tuaj nyob ua lub neej hauv teb chaws Australia tau txog 60,000 xyoo lawm.
Txog rau xyoo 1770 uas Captain James Cook uas yog ib tug neeg Askiv tau coj nkoj tuaj nres ntawm Bontany Bay ces nws txawm pib muab tham av ntawd tis npe ua "thaj av tsis muaj tsw-Terra nullius".
Ces lo lus no txawm pib ua lub sam thiaj los yog lub tswv yim rau cov neeg European tuaj siv Askiv tej cai tswj hwm tuaj txeeb nam nias Australia tej keeb cag neeg tej liaj ia teb chaws los tswj hwm yam tsis tau txais kev tso cai pom zoo ntawm lawv, uas lawv yeej xav tias yog ib cov kev tuaj txeeb txhav lawv nriam dej nrim av nrim teb nrim chaw yam tsis raug kev raug cai los ua tswv lawm xwb.
Xyoo 1962 ces tus tsoom hwv Menzies thiaj tau muab tsab cai Commonwealth Electoral Act kho thiab tso cai rau Australia cov keeb cag neeg Indigenous (Aboriginal and Torres Strait Islanders) muaj cai xaiv nom tswv tau.
Patrick Dodson yeej tau ua tus coj rau Australia cov keeb cag neeg ntau lub koom haum, thiab yog thawj tus txiv plig rau cov keeb cag neeg uas tam sim no nws yog ib tug nom Senator hauv tsev tsoom hwv Autralia. Tab sis nws kuj muaj lub neej txawv rau lub caij xyoo 1967 uas tsoom hwv Australia tau tsim cai los tswj cov neeg keeb cag neeg tias lawv muaj cai nyob qhov twg, muaj cai yuav tau leej twg tsab cuab tsa yim ua txij ua nkawm, muaj cai mus tau rau qhov twg xwb, muaj cai los ua tswv tu thiab tswj saib xyuas lawv tej me nyuam ntawd, thiab lawv tseem tsis tau muaj cai los pov ntawv xaiv tsa nom tswv Australia rau lub caij no txog rau thaum xyoo
Patrick Dodson hais tias " Yus yeej tau ua lub neej loj hlob ntshai rwg tsam muaj nom tswv tej neeg pov puag cov keeb cag neeg 'native protectors' tuaj raus tes rau yus lub neej, thiab yog yus xyob txhiaj, tsis hnav khaub ncaws zoo, nyiaj kev dej dee kev plees kev yig, nyiam hais yus cov lus thiab nrog tej laus tham ces yuav yuav raug muab tshem ntawm cov reserve los yog commune uas nom tswv npaj rau yus nyob mus nyob rau lwm lub chaw."
Tau 51 xyoos los ntxiv ces pej xeem Australia thiaj tawm suab pom zoo txog 90.77% kom yuav tsum lees paub Australia cov keeb cag neeg thiab muab lawv suav koom xyaws nrog Australia cov pej xeem.
25 lub xyoos txuas ntxiv ntawd ces Edie Mabo uas yog Australia ib tug keeb cag neeg cajceg neeg Mariem thiaj tau coj tsoom hwv teb chaws Australia mus hais plaub kom nws muaj cai ua tswv av hauv teb chaws Australia, uas nws tau hais rooj plaub no yeej thiab Australia lub tsev haiv plaub High Court tau muab tsab cai terra nullius no rho pov tseg tsis pub siv ntxiv lawm. Ces thiaj tau ras los ua ib cov kev muaj yeej tseem ceeb qhia tias Australia cov keeb cag neeg muaj cai ua tswv av hauv teb chaws Australia.
Jeremy Donovan uas yog ib tug keeb cag neeg tshaj lij rau fab paj nruag tau hais tias ntshe tseem tshuav ntev heev mam li daws tau tej teeb meem Australia cov keeb cag neeg raug cov neeg European tuaj tub muj tsim txom txov txo tua lawv npog nroj ntsuab ua rau lawv yuav laug tu noob rau lub sij hawm 200 xyoo uas lawv tuaj tuaj tswj hwm lub teb chaws Austalia no.
Donovan hais tias thawj yam ces yuav tau qhia txog Australia tej keeb kwm yav tag dhau los rau sawv daws paub.
"Nws hais tias kev puaj peev xwm tham qhia toxg Australia tej keeb cag neeg raug tsub muj tsim txom txov txo tua npog nroj ntsuab, thiab lawv tej me nyuam raug nom tswv Australia lub caij ntawd txeeb coj mus tu lawm qhov, thiab cov kev tuaj txeeb tej keeb cag neeg lub teb chaws tswj hwm yam tsis tau txais kev tso cai pom zoo, tsis lees paub tias lawv yog tus tswv thiab tsis tau them ib qhov dab tsi pauj, uas ua tib zoo qhia kom lwm tus txhob mloog tau tias lawv yog tus txhaum no yog tej yam tseem ceeb heev. Ntxiv ntawd peb xav kom tej pej xeem Australia tso tseg lawv tej kev ua txuj los tsis lees paub tej xwm txheej teeb meem no thiab tseem hais tias twb ntev dhau los lawm kom kav tsij hnov qab txog tej no. Vim tej xwm txheej tau hais los no ntseem ntsawv peb siab thiab nyob nraim hauv peb nruab suab tsis ploj uas peb tsis muaj peev xwm yuav ris thiab nyiaj ntxeem tau ntxiv mus uas yuav tau qhia rau lwm tus nrog peb paub thiab. Tsis tas li no xav kom yuav tsum lees paub tias tej teeb meem no kom sawv daws paub tias yog ib feem ntawm peb tej keeb kwm uas tsim nyog yuav qhia rau Australia cov keeeb cab neeg uas yog peb tej tub kis nkauj muam nraug nus kom paub txog tej no txuas ntxiv mus."
Sandy Marty uas yog tus lwm coj ntawm Australia cov keeb cag neeg tej poj niam lub koom haum Women's Council ntawm Alice Spring los kuj tau qhia tias tseem muaj kev sib tu ncua thiab sib txawv txav deb heev thaum tham txog Australia tej keeb cag neeg thiab tej pej xeem Australia uas tsis yog cov keeb cag neeg txoj kev ua lub neej.
"Nws hais tias, tsim nyog peb yuav tsum tau los pab kom peb tej hluas muaj txoj kev zoo siab rau lawv txoj kev ua lub neej hauv lawv tej zejzog. Vim tseem muaj ntau yam teeb meem yuav tau los nrog daws tsis hais nrog xyuas kom tsim tau hauj lwm rau lawv ua, muaj cov kev tswj kev noj qab haus huv zoo rau lawv tau siv thiab pab kom tej neeg muaj peev xwm ua tau lub neej hauv tej zejzog ntev ntxiv mus thiab kom tej zejzog no yog tej zos ntxiv nyob."
Sandy Marty kuj qhia ntxiv tias kev rov qab pab kom Australia cov keeb cag neeg muaj peev xwm sib txuas lus thiab rov qab tig los muaj feem koom nrog lawv tej peev txheej teej tug kab lis kev cai kuj yog ib feem tseem ceeb ntawm cov kev los kho kom rov qab muaj kev sib haum xeeb thiab.
Nws hais tias " Kev muaj peev xwm siv tau thiab tswj tau peb tau lus yog tej yam tseem ceeb heev rau Australia tej keeb cag neeg tej neeg zejzog nyob yaj sab thoob plaws lub teb chaws Australia no."
Lub koom haum RECOGNISE cov kev txheeb xyuas Australia tej pej xeem cov kev tawm tswv yim xyoo 2016 dhau los txheeb tau tias muaj Australia cov keeb cag neeg txog 77% thiab muaj pej xeem Australia uas tsis yog Australia tej keeb cag neeg txog 87% pom zoo tias kom yuav tsum tau lees paub thiab teev zwm Australia cov keeb cag neeg rau hauv Australia tej txheej cai tswj haiv tias lawv yog thawj co neeg xub nyob hauv lub teb chaws Australia no ua ntej lawm.
Yeej tau muaj ntau lub xeev tsis hais yog xeev Queensland, New South Wales thiab Victoria yeej tau kho lawv tej txhooj cai tswj haiv los lees paub (Constitutional Recognition) Australia cov keeb cag neeg Aboriginal and Torres Strait Islanders lawm.
Jeremy Donovan hais tias ''peb yuav tsum tau lees paub qee yam dab tsi yog thaum ib tog tsis ua raws li tej lus tau cog tseg lawm, tab sis vim muaj cov neeg tau tuaj nam nias thiab txeeb lub teb chaws no tswj hwm xwb thiab yeej tsis tau muaj kev pom zoo tso cai kom ua li hais, yog li thiaj yuav tsum tau los tsim ib tsab cai kom cov pej xeem Australia tam sim no yuav tsum tau lees paub txog lawv txoj kev txhaum txheej tau ua yav dhau los. Peb yuav tsis cia lawv ua tus teev zwm peb lub neej pem suab tias peb muaj cai ua tau dab tsi, tab sis kom lawv yuav tusm lees paub peb tej kab lis kev cai tam li yog lawv tej thiab."
Patrick Dodson los yeej tau hais ntxiv tias ntshe tseem yuav ntev heev ntxiv mas thiaj yuav muaj peev xwm los daws tau tej teeb meem cov nyom tsis sib haum xeeb ntau yam tau muaj rau 2 tog uas yog Australia cov keeb cag neeg thiab cov neeg Australia uas tsis yog cov keeb cag neeg ntawd.
Dodson hais tias " Cov kev kho kom muaj cov kev sib haum xeeb thiab los lees paub txog tej kev tsis ncaj ncees tau tshwm sim muaj rau Autralia cov keeb cag neeg mas ntshe tseem yuav ntev heev mam ua tau. Yog li no thiaj xav kom tsim cov treaty los yog yuav tsum tau los lees paub txog Australia tejkeeb cag neeg txoj kev tswj hwm twj lij ywj pheej uas yeej xub tau nyob lub teb chaws no ua ntej thiab yuav taum tau los ua ib yam dab tsi them pauj rov qab rau tej neeg uas raug txo lub fwj chim uas tau tshwm sim no, uas tsoom hwv Australia yuav tau los nrhiav ib cov tswv yim coj los daws tej teeb meem no thiab los kho kom rov qab muaj txoj kev sib raug zoo sib haum xeeb, ces ntshe thiaj tseem yuav ntev mam ua tau."
Mloog tau xov xwm ua lus Hmoob ntxiv tau rau ntawm www.sbs.com.au/hmong ob hnub xws li hnub zwj Teeb (Thursday) 6pm AEDT-Australian Eastern Standard Time thiab hnub zwj Hnub (Sunday) 11 am AEDT; download tau SBS Radio App kom koj mloog tau xov tooj cua SBS Radio Hmong Program tau ntawm App Store https://apple.co/2pLgvCX thiab ntawm Google Play http://bit.ly/2GuIRv los yog download xov xwm kaw ua suab (Podcasts) ua lus Hmoob thiab lus Askiv tau ntawm www.sbs.com.au/podcasts/yourlanguage/hmong los sis tuaj koom ua tub koom siab thiab koom mloog tau tau ntawm #SBSHmong lub Facebook page www.facebook.com/sbshmong tau.