Le mautonu pe faaoga le COVIDSafe app? O vaega nei ua matou iloa.

Ua alu le 24 itula ua mavae o galulue inisinia a le malo i le siakiina o le COVIDSafe app i le sa'iliga pe iai se vaega e ono faapopoleina ai ma pe o sa'o. O vaega nei ua iloa i le taimi nei.

The government's new COVIDSafe voluntary tracing app

The government's new COVIDSafe voluntary tracing app Source: AAP

Talu ona tatalaina i le Aso Sa le COVID-19 tracer app a le malo tele ua 'ova i le 1.89 miliona tagata i Ausetalia ua latou toina i a latou telefoni  le 'COVIDSafe'. 

O le app, lea o loo naunau le malo e toina i telefoni a tagata uma i le atunu'u, o loo faamoemoe e fesoasoani i auaunaga soifua maloloina e iloa ai tagata e fesoota'i ma seisi tagata ua pesia i le coronavirus.

E faaogaina ai le tekonolosi o le Bluetooth e pu'eina ai taimi e feiloa'i ai ni tagata e faaogaina le app ma mafuta mo le sili atu o le 15 minute i le va mamao e 1.5 mita. A iloa o se tasi o ia tagata e faaogaina le app ua pesia i le coronavirus, e mafai ona ia faatagaina le tuliloaina o isi tagata na feiloa'i iai ma auaunaga soifua maloloina. 
A toatele tagata i Ausetalia e toina i lalo le app, o le talitonuga i foma'i o le matua aoga i le taua ma le coronavirus. Ae o loo iai popolega i nisi o tagata i le auala e faaogaina ai faamaumauga puipuia i le app.

Na matou faailoaina atu i le vaiaso talu ai ae le'i tatalaina le app auala e faagalueina ai le app ma popolega o nisi i le faaogaina o faamatalaga puipuia. O lea ua tatala le COVIDSafe mo le toina i telefoni, o fautuaga nei mai ia i latou e lava le tomai pe ua lelei ma pe tatau ona e toina i lalo. 

Ua siaki ma le faautauta lelei e inisinia le COVIDSafe app. O mea nei ua latou iloa.

Ae le'i tatalaina aloa'ia le COVIDSafe na vala'au i latou e lava tomai i mataupu tekonolosi i le malo Ausetalia e faasalalau le faanumeraina, le source code, ina ia mafai ai e nisi tagata tuto'atasi ona iloilo, sa'ili ni faafitauli ma ofo ni manatu, ina ia mauitnoa ai e mafai e le app le tiute e pei ona poloa'ina mai e le malo. 

E le'i faasalalauina e le malo le source code, e ui ina poloa'ina e le minisita o le matagaluega o le soifua maloloina, Greg Hunt, i se talanoaga ma le ABC i le Aso Gafua o le a faasalalauina i le isi 2 vaiaso o lumana'i. 

Ae o talia le source code, ua auau ma iloilo e nisi o tagata e iai le tomai tekonolosi i Ausetalia le app ma faasalalau o latou manatu i luga o le social media.
I le Aso Sa na toina i lalo e Matthew Robbins le source code mo le Android version o le app.

ua 10 tausaga o galue Robbins i matata tekonolosi ae i le 8 tausaga ua mavae na faapiota ai ona galue i le fausia o apps. E leai sona tomai faapitoa i le itu i faamatalaga puipuia - o le a o'o iai i se taimi - ae tele lona silafia i le fausiaina o apps, ma le sa'iliga pe mafaia e le app lenei ona fai le tiute o loo poloa'ina e le malo e mafai ona ia faia. I le 24 itula ua mavae, o ia ma nisi e tutusa o latou tomai, na latou iloiloina le COVIDSafe app, ma suesueina le code.

O le tele o mea na latou iloa e lelei: na faaalia e Robbins i luga o le Twitter, o le app e mafai ona faatinoina tiute e pei ona poloa'ina e pei o le teuina o faamaumauga i lau telefoni, ma na o faamaumauga mai isi telefoni ua toina i lalo le app e faamauina, soloia uma faamaumauga i le te'a ai o le 21 aso, ma na o faamaumauga e tu'uina i  confirmed that the app functions as expected, storing data securely on a user's phone, only recording signals from other phones that also have the app installed, automatically deleting all records after 21 days, aauaunaga soifua maloloina i le faatagaga a le tagata e ona le telefoni. 

E le pu'eina e le app le nofoaga o loo e iai (a o se Android e ola ai lau telefoni ae fesili atu le app mo lou nofoaga le mea o e iai, o se faaletonu lena e fitoitonu i le Android -- ae a fesili i le Bluetooth e aumai fo'i le fesili lena mo sau faatagaga. E ui i lea, e le faamauina e le COVIDSafe le nofoaga o e iai).  

Na faaalia e Robbins i le The Feed  na ia iloiloina le app i ona taimi paganoa ona o lona 'i'ite, ae na faamalieina o ia i lana iloiloga.  

"O faamatalaga latou te aoina, i se faa'upuga lata mai, e le taua tele," he said. "Ua ou faatuatuaina le auala na fausia ai le app."  

E iai nai mea sese laiti na iloa e Robbins, ae na ia faaalia masalo o nai sasi nei e afua mai i le faatatope e le malo ona tatala le app.  

E ui i lona naunauga e tatala mai e le malo le source code atoa -- e aofia ai le iOS app, lea e faigata atu ona iloilo faainisinia nai lo le Android -- ae i lona aotelega e leai ni fu'a mumu na iloa i le iloiloga a Robbins. 

"Ou te iloa e matua tatau ona toina i telefoni," na ia ta'ua.
E toatele isi tagata i Ausetalia e leva le tomai i le fausiaina o polokalame computer ua latou iloiloina le code fautuaina tagata i Ausetalia e toina i telefoni le app.

A e fia iloa faamatalaga auiliili, ua faasalalauina e le inisinia computer o Geoff Huntley faai'uga a tagata e lava tomai i mataupu nei i Ausetalia i le dissection of the source code in detail here.

Ua 24 itula talu ona ola le app. O a ni faafitauli ua tula'i mai?

E iai nai faafitauli ua maitauina i le COVIDSafe app i le taimi nei.

O le isi popolega e aofia ai le fesili pe faapefea ona iloa e tagata o loo ola le app i a latrou telefoni. E tatau ona tatala ma ola le app i lau telefoni -- e mafai ona faaogaina isi apps i le taimi e tasi i lau telefoni, ae tatau ona ola i taimi uma le COVIDSafe app ae o e fealua'i.

O loo iai le popolega i nisi i le mafai ona ole le COVIDSafe i iPhones i nisi o taimi. A vaivai le ma'a o le iPhone pe faaogaina e nisi apps le Bluetooth, e ono pe ai le COVIDSafe.

A 5 apps e faaoga faatasi i le Bluetooth atoa ai le tapasa i lau iPhone, e tulei ai i tua le COVIDSafe i le faatulagaga o apps. Sa tatau i le malo ona faamalamalama sa'o mai le vaega lea ananafi.

— Ben Grubb 🐛 (@bengrubb) April 26, 2020

I le taimi nei e le o gatasi faamatalaga mai le malo i mea e ao ona faia e tagata e siaki ai poo ola le app. I le itulau a le malo le COVIDSafe website o loo fautuaina ai tagata e faaogaina le iOS, a le ola le app i le 'umi e 24 itula, o le a maua atu faasinoga i auala e troubleshoot ai.

E le o iloa i le taimi nei pe tatau e le app le ma'a o lau telefoni; o loo ta eseese manatu o i latou e popoto i nei mataupu, ae iloa i se aso o i luma.

E le o iai se tulaga e afaina ai faamatalaga puipuia i faafitauli nei, ae e ono a'afia ai le faagalueina lelei o le app. Ae o loo vala'au i latou e iai le poto faapitoa ina ia tatala mai le iOS source code, se'i latou suesueina ma avatu fautuag i ni faafitauli e ono tula'i mai.

O iai ni popolega i tagata popoto i puipuiga i le saogalemu o le COVIDSafe app?

E iai popolega o tagata i le malu puipuia o faamatalaga i le COVIDSafe app. Ae pe tatau ona avea lea ma mafuaaga e te le toina ai i lalo le app, ua latou fautua e faalagolago ia te 'oe. O mafuaaga nei. 

I le vaiaso na te'a nei ae le'i tatalaina le app, na talanoa le The Feed  ia Professor Dali Kaafar, e faapito lona tomai i puipuiga ma o le Executive Director o le Optus Macquarie University Cyber Security Hub. na faailoa mai e Professor Kaafar nisi o popolega ua alia'e mai i le COVIDSafe, o le tele o loo iai i le taimi nei.

O se tasi o poloega o Kaafar ona o faamaumauga uma e aoina i le app, o le a teu i se server e tasi. Na saunoa Professor Kaafar i le The Feed, soo se tagata e mafai ona mauaina faamaumauga nei i se nofoaga e tasi, o le a ia mauaina le tele ma anoano o faamatalaga. A gaoia e seisi tagata mo se faamoemoe solitulafono, e tele mea e mafai ona faia ai.
Talu ona tatala le app, o isi tagata e pei o Associate Professor Vanessa Teague o le ANU, na ia faaalia lona popolega i auala e pu'eina ma faasoaina ai faamatalaga i luga o le app.  Faataitaiga i le, the Australian app stores, o ituaiga telefoni taitasi e faailoa i mata'itusi masani ma e mafai ona faitauina e soo se tagata e lava le tomai.  

"E pei e faatauva'a ae o le ituaiga telefoni ma faamaumauga o numera a isi tagata i se telefoni e tumu i faamatalaga aoga", na faaalia e Teague i le Aso Gafua.

"Faata'ita'iga pe a mana'o se tagata e fia iloa pe na asiasi se tagata i seisi tagata la te masani ona o le telefoni, e mafai e lea tagata ona faitau le fe'au i le (plaintext) logs o le COVID Safe."

"E ui e le iloa tonu ai poo ai lea tagata, ae e mafai ona iloa ai pe na feiloa'i lea tagata ma seisi tagata. ."
O loo iai foi le popolega o Professor Kaafar i le mauaina e se faalapotopotoga i luga o le app o faamatalaga e sili atu nai le ituaiga na mafaufauina e se tagata. E pei ona faaalia e Kaafar, a faapea o Tagata A ua faamaonia le pesia i le coronavirus ma malie e faailoa tagata na feiloa'i iai, e iloa ai na mafuta ma Tagata B ma Tagata C. Ua iloa ai e le malo na feiloa'i B ma C, ae leiloa e B ma C o lea ua iloa la'ua e le malo.

O iina, na saunoaProfessor Kaafar e fai ai le faai'uga a le tagata lava ia.

"O faamatalaga nei e ono le taua i nisi tagata, ae e ono sili ona taua i isi tagata. Faata'ita'iga, o ni sui faipule mai vaega 'upufai eseese e feiloa'i poo se tusitala ma se faipule e feiloa'i."  

Na saunoa Professor Kaafar o le tele o mataupu nei i faamatalaga puipuia e mafai ona foia i nai suiga laiti i le app; ma ua faaalia foi e nisi e popoto i mataupu faapenei e mafai ona fausia se tracing app that e le teuina ai faamaumauga i se nofoaga e tasi. 

Se'i vagana ua faia suiga na, na saunoa Professor Kaafar i le The Feed na te le toina i lalo le app, ae na te le faatonuina isi tagatanu'u i Ausetalia i a latou faai'uga e fai.  

"Pe ou te fautuaina le toina i lalo o le app pe leai, ou te leiloa -- o se fesili e faigata ona ou tali iai," na ia ta'ua.

"Ou te iloa na silasila le malo i mataupu i faamatalaga puipuia, ae iai vaega ogaoga ma taua e le'i pa'i iai. E taua le naunauta'iga o le malo, e pei o le le faailoaina o le nofoaga e iai se tagata atoa ai ma le faai'uga e soloia faamaumauga i le te'a ai o le 21 aso."  

"Ou te manatu o faamatalaga puipuia e le ta-tasi mo tagata uma. O le iloa o le nofoaga e iai se tagata i lea taimi e ono taua i nisi ae matua leai ma se taua i le va'ai a isi."  

"E le avatua sa'u fautuaga, ae o le a ou nofo ma faatalitali. E tatau ona faamanino mai le tulaga i le tekonolosi ma le tulafono." 

E tatau ona ou toina le COVIDSafe?

O le vaega taua lenei. E iai le mafuaaga na faanatinati ai le COVIDSafe app: o tatou o loo i le ogatotonu o le faama'i tele. Ina ia vave ona toe fo'i le sosaiete i le tulaga na iai, o le vave ona iloa tagata ua pesia i le COVID-19 ma i latou na feiloa'i iai, o se tulaga e sili ona taua ma mana'omia.  

A lava tagatanu'u Ausetalia e toina i lalo le app ma faaoga sa'o, e mautinoa le matua aoga mo lenei faamoemoe. Ae ina ia iai se aoga o le app, na faaalia e le malo e tatau ona toina i lalo e le 40% o tagatanu'u pe sili atu. Tusa lea e lata i le 10 miliona tagata, ae i le afiafi o le Aso Gafua na lata i le 2 miliona tagata na toina le app i a latou telefoni. 

O lau faai'uga pe toina le app i lau telefoni e ono faalagolago i lau faauigaina o faamatalaga puipuia -- e pei ona saunoa Professor Kaafar o le mataupu lena e fitoitonu ia te oe.

"O le itu e faafatu'ulu i lo'u mafaufau i le mataupu lenei, o le atagia mai o se filifiliga ua tuu i tagata i le 'fesoasoani i isi tagata' ma 'faamatalaga puipuia.' O se mea le tala feagai i lo'u manatu le finauga e faataua puipuiga o faamatalaga ua le kea ai i isi tagata," na ia ta'ua.  

O David Vaile e faauluulu iai le Allens Hub for Technology, Law and Innovation i le UNSW. "I le ogatotonu o le mataupu lenei, o se faiga e teu faatasi ai faamatalaga e aofia ai tagata e toatele, e faalagolago i tulafono ma tekonolosi faaonapo nei, e fautuaina lava le faifai toto'a," na ia ta'ua. Peita'i e matua taua tele le itu i puipuiga o le soifua maloloina." 

A e manatu e le tala feagai le COVIDSafe mo 'oe i le taimi nei, manatua e tele le avanoa e toe suia ai le app ae o faaaleleia atili. O le a matou logoina atu 'oe.  


O tagata i Ausetalia e tatau ona 1.5 mita le va mamao mai isi tagata, ma o potopotoga e na o le to'a 2 tagata e faatagaina, se'i vagana tagata o lou lava aiga tou te nonofo faatasi. 

A e manatu ua e pesia i le vairusi, telefoni i lau foma'i ('aua e te alu iai) pe fesoota'i i le  Coronavirus Health Information Hotline i le 1800 020 080. A faigata ona e manava pe o se faalavelave faafuase'i i lou soifua maloloina, vala'au i le 000.  

Ua ta'utino le SBS i lona tiute tau'ave o le logoina o tagata uma i Ausetalia i talafou e faatatau i le COVID-19. O talafou ma isi faamatalaga e maua i gagana e 63 i le sbs.com.au/coronavirus.


Share

Published

By Sam Langford
Presented by Ioane Tiperio Lafoa'i

Share this with family and friends


Follow SBS Samoan

Download our apps
SBS Audio
SBS On Demand

Listen to our podcasts
Independent news and stories connecting you to life in Australia and Samoan-speaking Australians.
A podcast series exploring the world of rugby league from a Samoan perspective.
Get the latest with our exclusive in-language podcasts on your favourite podcast apps.

Watch on SBS
SBS World News

SBS World News

Take a global view with Australia's most comprehensive world news service
Le mautonu pe faaoga le COVIDSafe app? O vaega nei ua matou iloa. | SBS Samoan