တၢ်အံၤမ့ၢ်ဝဲတၢ်ကစီၣ်တခါလၢ အန့ၢ်ဘၣ်ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်အတၢ်သးစၢၢ်ဆၢန့ၣ်လီၤ.
ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်အပူၤ တၢ်အဆိကတၢၢ်တခါလၢ ပဒိၣ်တြီပှၤသးနံၣ် ၁၆နံၣ်ဆူအဖီလာ်တၢ်သူကမျၢၢ်တၢ်ဆဲးကျိးဝၢ (social media) အံၤ ပာ်ဖျါဝဲဒၣ်အတၢ်ပညိၣ်လၢအမ့ၢ် တၢ်မၤစှၤလီၤ အီလဲအဖီခိၣ် တၢ်မၤဘၣ်ဒိဘၣ်ထံးသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.
ဖဲမုၢ်ယူၤနံၤ — မုၢ်ခံနံၤန့ၣ် တၢ်ဆဲးကျိးဆဲးကျၢကိတိာ် Anika Wells ဘိးဘၣ်သ့ၣ်ညါလီၤဝဲ တၢ်သိၣ်တၢ်သီတၢ်ဘျၢအံၤ အတၢ်နဲၣ်ကျဲသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.
Anika Wells စံးဝဲဒၣ်, “ထီဘိန့ၣ် ပကဆီၣ်ထွဲဝဲဒၣ် အီစထြ့လယါ ဟံၣ်ဖိဃီဖိဒီး အီစထြ့လယါဖိဒံဖိသၣ်သ့ၣ်တဖၣ် အတၢ်ပူၤဖျဲးန့ၣ်လီၤ. မၣ်သမံးပီၣ်လဲၢ်မိၢ်ပှၢ်ဒု ပဖီၣ်ဂၢၢ်အီၤတန့ၢ်ဘၣ်, နာ်သက့ ပပျၢ်လီၤဝဲဒၣ် ညၣ်ဖးဒိၣ် ရှၣ်သ့ၣ်တဖၣ်သ့ ဒီး တနံၤအံၤ ပမၤလီၤတံၢ်ဝဲဒၣ် ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်ဒီးတၢ်လၢပကမၤအီၤန့ၣ်လီၤ.”
တၢ်ထံၣ်ဒ်အံၤန့ၣ် Greens ကရၢဘျီၣ်ဒိၣ်ထးခီခၢၣ်စး ဒွဲလၤပီညါဒီး တၢ်ဆဲးကျိးဂ့ၢ်ဝီပှၤဘၣ်မူဘၣ်ဒါ, Sarah Hanson-Young တဘၣ်သးအီၤအါအါဘၣ်န့ၣ်လီၤ.
“မ့ၢ်တၢ်ဘံဘူစၢၤသၢတခါန့ၣ်လီၤ. တၢ်တြီကမျၢၢ်တၢ်ဆဲးကျိးတဝၢ လၢအကစးထီၣ်အသးဖဲလါဒံၤစဲဘၢၣ်အသီ ၁ဝအံၤ မ့ၢ်ဝဲတၢ်လၢအမၤဟးဂူၤဟးဂီၤတၢ်တခါန့ၣ်လီၤ ... လၢတၢ်ကပျၢ်လီၤ ညၣ်ဖးဒိၣ်ရှၣ်အလီၢ်န့ၣ် ပဒိၣ်အံၤ မုၢ်လၢ်ဝဲထဲဒၣ်လၢဖိသၣ်သ့ၣ်တဖၣ်အသုတဖုလီၤဖဲထံကျါဘၣ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်လၢပသ့ၣ်ညါဘၣ်အီၤန့ၣ်မ့ၢ်ဝဲ ကမျၢၢ်တၢ်ဆဲးကျိးတဝၢခီပနံၣ်သ့ၣ်တဖၣ် အကဆဲး ပာ်ဖျါဝဲဒၣ် အဝဲသ့ၣ်တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကိၤလၢအအိၣ်ဒီးတၢ်ဘၣ်ဒိဘၣ်ထံးသ့ၣ်တဖၣ်ဖဲအဝဲသ့ၣ်ပျဲၢ်စီၣ်အဖီခိၣ်, လၢအကဆဲးပာ်ဝဲတၢ်ပညိၣ်ဆူပှၤသးစၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အအိၣ်ဃုာ်ဒီးအဝဲသ့ၣ်တၢ်ဘိးဘၣ်ရၤလီၤသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.”
အပူၤကွံာ်တနံၣ် နံၣ်ဘူးကကတၢၢ်အခါ, အီစထြ့လယါကီၢ် ပာ်လီၤဝဲ သဲစးတၢ်ဘျၢ လၢကမျၢၢ်တၢ်ဆဲးကျိးတဝၢခီပနံၣ်သ့ၣ်တဖၣ်အဖီခိၣ် ဒ်သိးကပာ်ယံၤဝဲဒၣ် ပှၤဆံဆဲၣ်နံၣ် လၢအသးနံၣ် ၁၆နံၣ်ဆူအဖီလာ်သ့ၣ်တဖၣ် ဒီးအဝဲသ့ၣ်ပျဲၢ်စီၣ်သ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.
ဖဲလါစဲးပထ့ဘၢၣ် ၁၆သီအနံၤန့ၣ် တၢ်နဲၣ်ကျဲတၢ်ဘျၢလၢအအိၣ် ၅၅ ကဘျံးအံၤ ပာ်ဖျါဝဲ တၢ်ဘျၢလီၤတံၢ်လီၤဆဲးသ့ၣ်တဖၣ်, လၢအပာ်လီၤဝဲဒၣ်မူဒါလၢကမျၢၢ်တၢ်ဆဲးကျိးတဝၢသ့ၣ်တဖၣ်ကဘၣ်မၤအီၤ လၢအမ့ၢ် အဝဲသ့ၣ်ကဘၣ် မၤသံကွံာ် မ့တမ့ၢ် ထုးသံကွံာ်ဝဲဒၣ် ပှၤသးနံၣ်တပှဲၤဘၣ်သ့ၣ်တဖၣ် အမံၤစရီ (accounts) လၢအအိၣ်ဖဲအဝဲသ့ၣ်ပျဲၢ်စီၣ်အဖီခိၣ် ပှဲၤဒီးတၢ်ပလီၢ်ပဒီ ဒီး တၢ်ဆဲးကျိးဂ့ၤဂ့ၤ, ဒီး တြီဝဲဒၣ် ပှၤသးနံၣ်တပှဲၤဘၣ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ ကနုာ်လီၤ သြီနုာ်လီၤကဒါက့ၤ အဝဲသ့ၣ်အမံၤစရီန့ၣ်လီၤ.
eSafety ကရၢခိၣ်, Julie Inman Grant စံးဝဲဒၣ်, ပှၤလၢအမၤကမၣ်တၢ်ဘျၢသ့ၣ်တဖၣ်အံၤတဂၤလၢ်လၢ် ကဘၣ်ဝဲတၢ်ကမၣ် လၢအကဘၣ်ဟ့ၣ်စ့အီၣ်လီး ထီၣ်ဘးတုၤလၢ ဒီလၣ် အကကွဲၢ် ၅ဝ န့ၣ်လီၤ.
“ပှၤကအိၣ်ဝဲစှၤကိးဂၤလၢအကဆၢတဲာ်လၢတမၤတၢ်နီတမံၤဘၣ်, ဒ်သိးကမၤကွၢ်ဝဲဒၣ် ပတၢ်ဘှါရှဲအကျိၤကျဲအံၤ, ဒီး တၢ်အံၤမ့မ့ၢ်တၢ်လၢအဝဲသ့ၣ်ရဲၣ်ကျဲၤလၢကမၤဝဲတခီ, ပကထံၣ်လိာ်သးဒီးအဝဲသ့ၣ်ဃုာ်ဒီးတၢ်မၤဆူၣ်န့ၣ်လီၤ. ယဆိကမိၣ်န့ၣ် ဖဲအပူၤကွံာ်နွံအဂၤတနွံန့ၣ် ကိတိာ်တဲပာ်ဝဲဒၣ်လၢ အဝဲသ့ၣ် ကမၤတၢ်အံၤတုၤလၢအန့ၢ်, အဃိ ဘၣ်ဃးတၢ်ဂ့ၢ်အံၤန့ၣ် မ့ၢ်ဝဲတၢ်ဂ့ၤတခါလၢ ပဒိၣ်န့ၣ် အိၣ်ဖဲပလီၢ်ခံဒီး ဆီၣ်ထွဲပှၤန့ၣ်လီၤ.”
နာ်သက့တၢ်လၢအလီၤဂ့ၢ်လိာ်ဘှီလိာ်တခါ လၢပှၤအါဂၤသ့ၣ်ညါပလီၢ်ဘၣ်သးန့ၣ်မ့ၢ်ဝဲ တၢ်လၢတၢ်တသံကွၢ်အီၤဘၣ်သ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.
ကိတိာ် Wells စံးဝဲဒၣ် ပျဲၢ်စီၣ်သ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ် အတလိၣ်သံကွၢ် မၤလီၤတံၢ် ပှၤသူတၢ်ဖိကိးဂၤဒဲး အသးနံၣ်ဘၣ်, မ့တမ့ၢ် တလိၣ်တိၢ်န့ၢ်ဖံးဃာ်ဝဲဒၣ် ပှၤနီၣ်တဂၤအဂ့ၢ်အကျိၤ တၢ်သမံသမိးကွၢ်သးနံၣ်ဘၣ်န့ၣ်လီၤ.
“အသးလီတၢ်ဘျၢသ့ၣ်တဖၣ်အံၤဒီး ပအဲၣ်ဒိးလၢ တၢ်ဘျၢသ့ၣ်တဖၣ်အံၤ တသ့ဖဲအသ့န့ၣ် ကမၤစှၤလီၤ တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤပာ်ကီၤ ဒ်သိးတၢ်မၤလီၤတံၢ်လၢ ပှၤကညီသ့ၣ်တဖၣ်အဂ့ၢ်အကျိၤန့ၣ် ကအိၣ်ဝဲဒ်သိးပှၤနီၣ်တဂၤပၢအီၤအသိးန့ၣ်လီၤ. တၢ်ဂ့ၢ်လၢအဘၣ်ဃး ပတဃ့အဝဲသ့ၣ်လၢ ကသံကွၢ်မၤလီၤပှၤကိးဂၤဒဲးအသးနံၣ်ဘၣ်န့ၣ် မ့ၢ်ခီဖျိလၢ ကမျၢၢ်တၢ်ဆဲးကျိးတဝၢပျဲၢ်စီၣ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ ပအဲၣ်ဒိးမတၢ်မနုၤ, ပနီၣ်ကစၢ် အတၢ်အဲၣ်ဒိးအဂ့ၢ်အကျိၤသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ် သ့ၣ်ညါဝဲဒၣ်ဂ့ၤမး, ပကစံးတၢ်အဒိ, စးထီၣ်လၢ ၂ဝဝ၉နံၣ်န့ၣ် Facebook န့ၣ်အသ့ၣ်ညါဝဲဒၣ်လၢနမ့ၢ်ပှၤလၢအသးနံၣ်အိၣ် ၁၆နံၣ်ဆူအဖီခိၣ်လံ, အဃိ ဘၣ်ဃးတၢ်ဂ့ၢ်အံၤန့ၣ် ပတလိၣ်တၢ်သံမံသမိးမၤလီၤတံၢ်အီၤလၢၤဘၣ်န့ၣ်လီၤ.”
Professor Lisa Given, လၢအမ့ၢ်ပှၤဃိထံသ့ၣ်ညါတၢ်ဘၣ်ဃးပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိ ပှၤကညီ တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤ အတၢ်သကဲးပဝးအဂ့ၢ် ဖဲ RMIT ဖၠၣ်စိမိၤစံးဝဲဒၣ် တၢ်အံၤအတမ့ၢ်တၢ်လၢ တၢ်နာ်အီၤလီၤတံၢ်လီၤဆဲးသ့ဘၣ်.
“တၢ်အဝဲအံၤန့ၣ် ယတဆိကမိၣ်လၢ မိၢ်ပၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အဲၣ်ဒိးသူအီၤဒ်သိးတၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢအယၣ်လုာ်တခါအသိးဘၣ်. မုၢ်နံၤခံကတၢၢ်န့ၣ်, ဖိသၣ်သ့ၣ်တဖၣ် ကတိနိၣ်ဘၣ်ဝဲ တၢ်ဂ့ၢ်လၢအကဲထီၣ်တၢ်ဘၣ်ဒိဘၣ်ထံးသ့သ့ၣ်တဖၣ် ဖဲအီးလဲအပူၤန့ၣ်လီၤ. ဘၣ်သ့ၣ်သ့ၣ်အတမ့ၢ်ဖဲ ကမျၢၢ်တၢ်ဆဲးကျိးတဝၢပျဲၢ်စီၣ်ဖီခိၣ်ဘၣ်, နာ်သက့ ဘၣ်သ့ၣ်သ့ၣ်ကမ့ၢ်ဖဲလီပှာ်ယဲၤသန့တခါအပူၤ, ဘၣ်သ့ၣ်သ့ၣ်ကမ့ၢ်စ့ၢ်ကီးတၢ်လၢအဝဲသ့ၣ် ကူၣ်တရံးမၤဝ့ၤဝီၤဝဲသနူ, ဒီး ဖိသ့ၣ်သ့ၣ်တဖၣ် ဘၣ်သ့ၣ်သ့ၣ်န့ၣ် အိးထီၣ်အဝဲသ့ၣ်မံၤစရီ (accounts) ကန့ၢ်ဝဲဒၣ်, မ့တမ့ၢ် နုာ်လီၤဝဲခီဖျိ ပှၤသးပှၢ်, ပှၤဒိၣ်တုၤခိၣ်ပှဲၤတနီၤနီၤ အမံၤစရီအပူၤတဆီန့ၣ်လီၤ. အဃိန့ၣ်, ယဆိကမိၣ်ဒု မိၢ်ပၢ်သ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ် ကဘၣ်အိၣ်ဒီး တၢ်ပလီၢ်ပဒီ တၢ်သးပဒ့ၣ်ထီဘိန့ၣ်လီၤ.”
ဆူမဲာ်ညါတနွံန့ၣ် eSafety ပှၤဘၣ်မူဘၣ်ဒါ ကထံၣ်လိာ်သးဒီး ကမျၢၢ်တၢ်ဆဲးကျိးတဝၢခီပနံၣ်သ့ၣ်တဖၣ် ဖဲ Silicon Valley လၢအပၣ်ဃုာ် Apple, Discord, Open AI, Google ဒီး Meta လၢကတၢၣ်ပီၣ်သကိးတၢ်တြီအံၤအဂ့ၢ်န့ၣ်လီၤ.
တၢ်အံၤမ့ၢ်ဝဲဒၣ်ကတီၢ်ဖဲလၢ တၢ်ဆဲးကျိးဂ့ၢ်ဝီ ကိတိာ် လဲၤတၢ်ဆူ New York တပူၤဃီဒီး ကိတိာ်ခိၣ်ကျၢၢ် လၢအမ့ၢ်တၢ်လဲၤထီၣ် ဘီမုၢ်စၢဖှိၣ်ကရၢ တၢ်အိၣ်ဖှိၣ်ဖးဒိၣ်အဂီၢ် ဒီး လၢတၢ်ကတၢၣ်တဲသကိးစ့ၢ်ကီး တၢ်ဘျၢအံၤ တၢ်ပာ်လီၤအီၤဒ်လဲၣ်ဒီး ဘၣ်မနုၤအဃိလဲၣ် အဂ့ၢ်သ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.
