လၢတၢ်ဃုထၢပာ်ဖှိၣ်န့ၢ် လၢၢ်ဖီဃၢ်ဖိသ့ၣ်တဖၣ်အဂီၢ် ပှၤထူလံၤဖိ သ့ၣ်ပှၢ်ပှၤဘၣ်မူဘၣ်ဒါသ့ၣ်တဖၣ် ဖုလီၤယူၤဝဲထံဖဲ Great Keppel Island ကီး ကမါ ပီၣ်လဲၣ်ထံဆှံအပူၤ လၢအအိၣ်ဖဲ Woppaburra Sea Country တၢ်ပၢအပူၤန့ၣ်လီၤ.
တၢ်အံၤမ့ၢ်ဝဲဒၣ် တၢ်ရဲၣ်တၢ်ကျဲၤ အတၢ်မၤအကျါတခါ လၢအပျဲ ပှၤထူလံၤဖိ ဟီၣ်ခိၣ်လီၢ်ကစၢ်သ့ၣ်တဖၣ် မၤလိသ့ၣ်ညါ တၢ်ဒုးဒံၣ်လီၤလၢၢ်ဖီအကျိၤကျဲ လၢပှၤစဲအ့ၣ်ဖိသ့ၣ်တဖၣ်အအိၣ်... ဒ်သိးကမၤစၢၤဒီသဒၢ Great Barrier Reef — လၢၢ်ဖီတူၢ်ရဲၣ်တရံးစွ့ဖးဒိၣ်အံၤအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.
ပှၤလၢအပၣ်ဃုာ်ဖဲတၢ်မၤလိသးအကျါတဂၤန့ၣ် မ့ၢ်ဝဲဒၣ် Woppaburra ကလုာ်မုၣ် Tshinta Barney န့ၣ်လီၤ.
Tshinta စံးဝဲဒၣ်, “ယပှၤကလုာ်ကရူၢ်အံၤ, ပအိၣ်ဖျဲၣ်ထီၣ်ဝဲဖဲကီးသ့ၣ်တဖၣ်အံၤအဖီခိၣ်န့ၣ်လီၤ. အဃိ လၢကျိၤကျဲတခါခါအပူၤန့ၣ် ပမ့ၢ်ပှၤလၢအဘၣ်ဃးဒီးပီၣ်လဲၣ်အကီၢ်အံၤန့ၣ်လီၤ. မ့ၢ်ဝဲတၢ်တခါလၢအဘၣ်ဃးဒီး ပစၢၤပစၢၤသွဲၣ် — DNA ဒီး ကနုာ်လီၤဘၣ်ဖဲအံၤအဂီၢ် လၢယဂီၢ်န့ၣ် မ့ၢ်ဝဲတၢ်လၢအရ့ဒိၣ်ကတၢၢ်တခါ, အတမ့ၢ်ထဲလၢကမၤဂ့ၤထီၣ်ယနီၣ်ကစၢ်ဒၣ်ဝဲအဂီၢ်ဘၣ်, မ့မ့ၢ်တခီ မ့ၢ်တၢ်မၤဂ့ၤထီၣ်ပပှၤတဝၢ, ပပှၤကလုာ်ကရူၢ်, ဒီး ကဲပှၤတီခိၣ်ရိၤမဲတၢ်လၢ ခါဆူညါ စၢၤသွဲၣ်သ့ၣ်တဖၣ်အဂီၢ် ပှဲၤဒီးတၢ်မုၢ်လၢ်ကွၢ်စိ လၢကမၤဂ့ၤထီၣ်တၢ်လၢအဝဲသ့ၣ်တဖၣ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.”
တၢ်မၤကွၢ်တၢ် အတၢ်ရဲၣ်တၢ်ကျဲၤအံၤ အတၢ်ပညိၣ်န့ၣ် မ့ၢ်ဝဲတၢ်မၤလဲၤထီၣ်လဲၤထီၣ် သ့ၣ်ပှၢ်ပှၤဘၣ်မူဘၣ်ဒါသ့ၣ်တဖၣ် အတၢ်သ့တၢ်ဘၣ် ဖဲပှၤထူလံၤဖိ ဟီၣ်ခိၣ်ကစၢ် ကရူၢ်လၢအလီၤဆီလိာ်အသးဃုကရူၢ်အပူၤ လၢအဘၣ်ဃးဒီး တၢ်က့ၤဒုးဒံၣ်လီၤဖးထီၣ်က့ၤလၢၢ်ဖီဃၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.
ကတီၢ်ဖဲလၢ တၢ်ပာ်တၢ်ပညိၣ်လီၤဖဲ တၢ်က့ၤမၤဂ့ၤထီၣ်က့ၤလၢၢ်တူၢ်ရဲၣ်အံၤအလိၤအခါ, Tshinta စံးဝဲဒၣ် တၢ်ပၣ်ဃုာ်ဖဲတၢ်ရဲၣ်တၢ်ကျဲၤအံၤအပူၤန့ၣ် လၢအဂီၢ် မ့ၢ်ဝဲတၢ်ယါဘျါမၤဘျါက့ၤအီၤတခါန့ၣ်လီၤ.
“မ့ၢ်တၢ်ရဲၣ်တၢ်ကျဲၤတခါလၢ အိၣ်ဘၣ်သကိးဒီးပကလုာ်ကရူၢ်ဒီး မ့ၢ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤအကျိၤအကျဲလၢအဂ့ၤကတၢၢ်တခါန့ၣ်လီၤ. ထံၣ်လိာ်ဘၣ်သကိးသးဒီး သ့ၣ်ပှၢ်ပှၤဘၣ်မူဘၣ်ဒါအသီသ့ၣ်တဖၣ်ဒီး မၤလိန့ၢ်ဘၣ်တၢ်လၢအဝဲသ့ၣ်အအိၣ်န့ၣ်လီၤ. ယအဲၣ်ဒိးလၢ ပှၤဂုၤပှၤဂၤသ့ၣ်တဖၣ် ကနုာ်လီၤပၣ်ဃုာ်ဖဲအံၤ ဒ်အဝဲသ့ၣ်မၤအီၤသ့အသိးဒီး လဲၤသကိးတၢ်ဖဲအံၤန့ၣ်လီၤ.”
သ့ၣ်ပှၢ်ပှၤဘၣ်မူဘၣ်ဒါအဂၤ ၂ဝအံၤ မ့ၢ်ဝဲဒၣ် ပှၤအံးထွဲကွၢ်ထွဲ ထံကီၢ်လၢအအိၣ်ဘူးဒီးပီၣ်လဲၣ်သ့ၣ်တဖၣ် လၢအစးထီၣ်အသးလၢ Cooktown တုၤလီၤဝဲဒၣ်ဆူ Bundaberg, ဒီး မၤလိဝဲန့ၢ်ဝဲဒၣ် တၢ်အိၣ်ခိးကွၢ်တၢ် အစဲးဖိလၢအလီၤဆီလိာ်အသးသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ် တၢ်ကဘၣ်သူအီၤဒ်လဲၣ်န့ၣ်လီၤ.
Kelvin Rowe မ့ၢ်ဝဲ Taribelang Bunda သ့ၣ်ပှၢ်ပှၤဘၣ်မူဘၣ်ဒါတဂၤ လၢလၢၢ်ဖီတူၢ်ရဲၣ်ကလံၤစိၤအကတၢၢ်ခီတက့န့ၣ်လီၤ.
အဝဲစံးဝဲဒၣ်, “ထံၣ်ဘၣ်သ့ၣ်ပှၢ်ပှၤဘၣ်မူဘၣ်ဒါလၢ အသးစၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤအဃိ ယမုၢ်လၢ်လၢ ယနီၣ်စံးသးစၢ်အခါန့ၣ် ယန့ၢ်ဘၣ်စ့ၢ်ကီး တၢ်ခွဲးတၢ်ယာ်ဒ်သိးအခဲအံၤန့ၣ်လီၤ. ဖဲယသးစၢ်အခါ ယမ့ၢ်ထံၣ်ဘၣ်တၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤဒု, ယကနုာ်လီၤမၤကွၢ်အီၤ ဒီး ယတပျဲယသးလၢ အကမၤတၢ်လၢ အအၢတကပၤဘၣ်. တၢ်ရဲၣ်တၢ်ကျဲၤအံၤ မၤစၢၤစ့ၢ်ကီးဝဲဒၣ် ပှၤသးစၢ်သ့ၣ်တဖၣ်လၢအကအိၣ်ဖဲကျဲလၢအဂ့ၤအပူၤ လၢအဝဲသ့ၣ်အနီၣ်ကစၢ်ဒၣ်ဝဲ တၢ်ဆဲးတၢ်လၤအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.”
အဝဲနာ်လၢ တၢ်စးထီၣ်မၤကွၢ်တၢ်ရဲၣ်တၢ်ကျဲၤဒ်အံၤသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ် မ့ၢ်တၢ်ပျဲ ပှၤထူလံၤဖိ အကစၢ်သ့ၣ်တဖၣ် ကပာ်တၢ်ဘျးစဲကျၢၤဒိၣ်ထီၣ်ဒီး လုၢ်လၢ်ဆဲးလၤန့ၣ်လီၤ.
“ဖဲယစးထီၣ်မၤတၢ်အံၤအခါန့ၣ်, ယတဲသကိးတ့ၢ်တၢ်ဒီးယဖံ လၢအဘၣ်ဃးဒီးတၢ်ဂ့ၢ်အံၤန့ၣ်လီၤ. အဝဲဒိၣ်ထီၣ်တ့ၢ်ဘၣ်ဝဲဒီးလၢၢ်တူၢ်ရဲၣ်သ့ၣ်တဖၣ်အဃိ ဖဲအဝဲထံၣ်ဘၣ်ယမၤတၢ်မၤဒ်အံၤအခါ အဝဲသးမုာ်ဒိၣ်မး မ့ၢ်လၢအဝဲထံၣ်ဘၣ်ပှၤဖဲအဟံၣ်ဖိဃီဖိအကျါတဂၤ သးအိၣ်မၤတၢ်မၤဒ်သိးဒီးအဝဲအနီၣ်ဆံးသးစၢ်အခါ အဲၣ်မၤအီၤအသိးအဃိန့ၣ်လီၤ.”
တုၤလီၤဖဲမုၢ်မဆါတနံၤအံၤန့ၣ် တၢ်မၤကွၢ် အတၢ်ရဲၣ်တၢ်ကျဲၤအံၤ မ့ၢ်ဝဲတၢ်က့ၤမၤဂ့ၤထီၣ်ကဒါက့ၤ လၢၢ်တူၢ်ရဲၣ်ဖးဒိၣ် တၢ်မၤကွၢ် အတၢ်ရဲၣ်တၢ်ကျဲၤသ့ၣ်တဖၣ်အကျါတခါန့ၣ်လီၤ.
သ့ၣ်ပှၢ်ပှၤဘၣ်မူဘၣ်ဒါသ့ၣ်တဖၣ် ခဲကနံၣ်အံၤ မၤလိဝဲတၢ်ဘၣ်ဃးဒီး တၢ်ကဘၣ်ဃုထၢပာ်ဖှိၣ်န့ၢ်လၢၢ်ဖီအဒံၣ်သ့ၣ်တဖၣ်ဒီး ပၢနုာ်လီၤအီၤဆူ ကမါသ့ၣ်တဖၣ်အံၤအပူၤ ဒ်သိးအကနုာ်လီၤလိၣ်ထီၣ်ဖးထီၣ်ဝဲဒၣ်ဖဲလၢၢ်ဃၢ်ဖိသ့ၣ်တဖၣ်အပူၤန့ၣ်လီၤ.
တၢ်ဒုးဒံၣ်လီၤဖးထီၣ်လၢၢ်ဖီအံၤ ဘၣ်တၢ်မၤအီၤတနံၣ်တဘျီ လၢအမ့ၢ်ဝဲဒၣ်ဖဲ လါအီးကထိဘၢၣ်ဒီး လါနိးဝ့ဘၢၣ်အဘၢၣ်စၢၤ လါပှဲၤဝံၤအလီၢ်ခံစှၤကိးနၤအခါ, အဃိ တၢ်က့ၤဒုးအိၣ်ထီၣ်က့ၤလၢၢ်ဖီအတၢ်မၤအဂီၢ် မ့ၢ်တၢ်ဆၢကတီၢ်လၢအစှၤကိးဖိတခါန့ၣ်လီၤ.
Jordan Ivey, လၢအမ့ၢ်ပှၤဘၣ်မူဘၣ်ဒါလၢ အီစထြ့လယါပီၣ်လဲၣ်ဂ့ၢ်ဝီစဲအ့ၣ်ကရၢ—Australian Institute of Marine Science တဂၤ, မ့ၢ်ပှၤလၢအတီခိၣ်ရိၤမဲဝဲဒၣ် ပှၤထူလံၤဖိ ခါဆူညါအဂီၢ် တၢ်တိာ်ကျဲၤ—Indigenous Futures Project အံၤန့ၣ်လီၤ.
Mr Ivey စံးဝဲဒၣ်, “ဖဲလၢအဝဲသ့ၣ်တၢၣ်ပီၣ်တဲသကိးဘၣ်ဃးတၢ်ဒီသဒၢလၢၢ်ဖီတူၢ်ရဲၣ်ခိၣ်ဃၢၤန့ဆၢၣ်အခါ တၢ်ဒုးပၣ်ဃုာ် ပှၤထူလံၤဖိ အကစၢ်သ့ၣ်တဖၣ် ဖဲတၢၣ်ပီၣ်စီၤနီၣ်ခိၣ်အလိၤန့ၣ် မ့ၢ်တၢ်အရ့ဒိၣ်သပှၢ်ပှၢ်န့ၣ်လီၤ. ကီၢ်မုၢ်နုာ်စဲအ့ၣ်တၢ်ဖံးတၢ်မၤသ့ၣ်တဖၣ်သ့ၣ်ညါတၢ်အါမးန့ၣ် ပသ့ၣ်ညါအီၤ, ဘၣ်ဆၣ်သနာ်က့ ပှၤထူလံၤဖိ အကစၢ် ဒီး အဟံၣ်ဖိဃီဖိသ့ၣ်တဖၣ် အိၣ်ဆိးတ့ၢ်ပာ်စၢၤဖဲအံၤ လၢစၢၤသွဲၣ်အစိၤအါမးလံ အဃိ ပဒီသဒၢ ခိၣ်ဃၢၤန့ဆၢၣ်တၢ်လီၢ်အံၤ ကသ့ဒ်လဲၣ်န့ၣ် ပမၤလိန့ၢ် တၢ်သ့ၣ်ညါ လၢအဝဲသ့ၣ်အအိၣ် သ့ဝဲဒၣ်အါမးန့ၣ်လီၤ.”
မူခိၣ်ကလံၤသီၣ်ဂီၤတၢ်ဆီတလဲန့ၣ် မ့ၢ်ဝဲတၢ်မၤပျံၤမၤဖုးအဒိၣ်ကတၢၢ်တခါလၢ လၢၢ်ဖီတူၢ်ရဲၣ်အံၤအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.
အပူၤကွံာ်တနံၣ်န့ၣ်, လၢၢ်ဖီ ဟးဂီၤဒိၣ်ဒိၣ်မုၢ်မုၢ် ကဲထီၣ်ကဒီးတဘျီ လၢအမ့ၢ် လၢၢ်ဖီဟးဂီၤဒိၣ်ဒိၣ်မုၢ်မုၢ်ယဲၢ်ဘျီတဘျီ, လၢအပၣ်ဃုာ် လၢၢ်ဖီလၢအအိၣ်ဖဲ Keppel Islands ကီးအလိၤဝးဝးသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.
Mr Ivey စံးဝဲဒၣ် ပှၤစဲအ့ၣ်ဖိသ့ၣ်တဖၣ် ထံၣ်ဘၣ်ဝဲမူခိၣ်ကလံၤသီၣ်ဂီၤအတၢ်မၤဟးဂူာ်ဟးဂီၤလၢၢ်ဖီသ့ၣ်တဖၣ်အံၤ လၢအဝဲသ့ၣ်အနီၣ်ကစၢ်ဒၣ်ဝဲန့ၣ်လီၤ.
GBR RANGERS RNF IVEY 2 16
“လၢၢ်ဖီတူၢ်ရဲၣ်အံၤမ့ၣ်လီၤမၣ်ကွံာ်န့ၣ်, တၢ်ဖိလံၤဖိဃၢ်အါမးလၢ အအိၣ်ဘျးစဲအသးဒီး လၢၢ်ဖီတူၢ်ရဲၣ်အံၤကလီၤမၢ်ကွံာ်ဝဲဒၣ်စ့ၢ်ကီးဒီး တၢ်အံၤအခီညီမ့ၢ်ဝဲ ပတၢ်သ့ၣ်ညါ ပနီၣ်ကစၢ်တၢ်က့ၣ်ပနီၣ်, တၢ်ဘျးစဲဒီးတၢ်ဆဲးတၢ်လၤ ဒီးလုၢ်လၢ်ဆဲးလၤ အတၢ်မၤသ့ၣ်တဖၣ် ကလီၤမၢ်ကွံာ်ဝဲဒၣ်န့ၣ်လီၤ. အဃိ လၢၢ်ဖီတူၢ်ရဲၣ် အတၢ်လီၤမၢ်န့ၣ် မ့ၢ်ဝဲတၢ်ဒိၣ်ဒိၣ်မုၢ်မုၢ်တခါန့ၣ်လီၤ. မ့ၢ်လၢတၢ်အံၤအဃိ ပကျဲးစၢးဒုးအိၣ်ထီၣ် တၢ်နုာ်လီၤကျဲၤဃူကျဲၤဖိးတၢ်ဖဲတၢ်ဘၢၣ်စၢၤ သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ ဒ်သိး ကကဲထီၣ်တၢ်မၤစၢၤလၢ တၢ်ဒုးအိၣ်ထီၣ်တၢ်လီၤဆီဒီးခါဆူညါအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.”
အပူၤကွံာ်တယံၤဒ်ဘၣ် တၢ်မၤဝဲ ဘီမုၢ်စၢဖှိၣ်ကရၢ မူခိၣ်ကလံၤသီၣ်ဂီၤဂ့ၢ်ဝီ တၢ်အိၣ်ဖှိၣ်ဖးဒိၣ် အတၢ်ဂ့ၢ်မိၢ်ပှၢ်အခိၣ်သ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ် မ့ၢ်ဝဲတၢ်သူၣ်ထီၣ် တၢ်ဂံၢ်တၢ်ဘါလၢတၢ်ကရဲၣ်သဲကတီၤလီၤက့ၤဒီး ဒုးအိၣ်ထီၣ်က့ၤပပီၣ်လဲၣ်ပီၣ်တြီၤသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.
တၢ်ရဲၣ်တၢ်ကျဲၤအံၤ မ့ၢ်တၢ်သိၣ်လိ ကျိၤကျဲလၢအဘၣ်ဃး တၢ်ရဲၣ်သဲကတီၤလီၤက့ၤ လၢၢ်ဖီတူၢ်ရဲၣ်အဂီၢ် လၢအအိၣ်ဒီးတၢ်မုၢ်လၢ်လၢအဒုးနဲၣ်ဖျါဝဲဒၣ် တၢ်မၤသကိးတၢ်တပူၤဃီန့ၣ် မၤကဲထီၣ်လိၣ်ထီၣ်တၢ်သ့န့ၣ်လီၤ.
မုၢ်ထီၣ် Kuku Yalanji ကလုာ်ဒူၣ်အစၢၤ သ့ၣ်ပှၢ်ပှၤဘၣ်မူဘၣ်ဒါ Natalie Friday စံးဝဲဒၣ် တၢ်မၤသကိးတၢ်တပူၤဃီန့ၣ် မ့ၢ်ကျိၤကျဲအဂ့ၤကတၢၢ်တဘိလၢ ကလဲၤတၢ်ဆူမဲာ်ညါအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.
“တၢ်အံၤမ့ၢ်တၢ်လၢအဘၣ်ဃးဒီး တၢ်ဟ့ၣ်ဆူၣ်ထီၣ် စၢၤသွဲၣ်ဆူညါတစိၤ အတၢ်ကနုာ်လီၤပၣ်ဃုာ်မၤသကိးတၢ်, ဒ်သိးအဝဲသ့ၣ်ကအိၣ်ဒီးတၢ်နာ်န့ၢ်လီၤနီၣ်ကစၢ်အသးလၢတၢ်သ့ၣ်ညါနၢ်ပၢၢ် အဝဲသ့ၣ် လုၢ်လၢ်ထူသနူတၢ်သ့ၣ်ညါန့ၣ် အလီၢ်အိၣ်ဝဲဒၣ်ဖဲ ပီၣ်လဲၣ်ဂ့ၢ်ပီၣ်တြီၤဂ့ၢ်ဝီ စဲအ့ၣ်တၢ်မၤကွၢ်တၢ်သ့ၣ်ညါအပူၤန့ၣ်လီၤ.”
မ့ၢ်တၢ်မုၢ်လၢ်တခါလၢ တၢ်ကရဲၣ်သဲကတီၤက့ၤလၢၢ်ဖီတူၢ်ရဲၣ် လၢစၢၤသွဲၣ်ခါဆူညါအစိၤသ့ၣ်တဖၣ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.
