အူလူရူ—Uluru ဒီး ခးထး ကၠူထး—Kata Tjuta သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ မ့ၢ်ဝဲအီစထြ့လယါကီၢ်ခၢၣ်သး ဟီၣ်မဲာ်ပျီ လၢအမံၤဟူသၣ်ဖျါဒိၣ်ကတၢၢ်သ့ၣ်တဖၣ်, လၢအဘၣ်တၢ်ပၢနုာ်လီၤအီၤဖဲ UNESCO World Heritage List — ဘီမုၢ်စၢဖှိၣ်ကရၢ ကူၣ်သ့ စဲအ့ၣ်ဒီးလုၢ်လၢ်ဆဲးလၤတၢ်ကရၢကရိ ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ် တၢ်န့သါအစရီပူၤန့ၣ်လီၤ. မ့ၢ်စ့ၢ်ကီး Anangu ပှၤထူလံၤဖိကလုာ်ဒူၣ် တၢ်လီၢ်စီဆှံ ယံၤတ့ၢ်မးလံန့ၣ်လီၤ.
ဘၣ်တၢ်သ့ၣ်ညါတ့ၢ်အဝဲသ့ၣ်ဒီးအမံၤအဂုၤအဂၤသ့ၣ်တဖၣ် အိၣ်လၢနံၣ်ဆံဖှိၣ်အါမး, ဒီး ဖဲယူၤရပၤ ပှၤဟးဃုသ့ၣ်ညါတၢ်သ့ၣ်တဖၣ်ဟဲနုာ်လီၤအလီၢ်ခံ ခးထး ကၠူထး—Kata Tjuta န့ၣ် ယုၢ်ကဒါက့ၤဝဲအမံၤလၢ Mount Olga ဒီး အူလူရူန့ၣ် ကိးက့ၤဝဲအမံၤလၢ Ayers Rock, လၢအကိးပိာ်ဝဲ Sir Henry Ayers, လၢအမ့ၢ် South Australia ကီၢ်စဲၣ် Chief Secretary အမံၤန့ၣ်လီၤ.
ဖဲ ၁၉၈၅နံၣ်န့ၣ်, အူလူရူ ပှၤထူလံၤဖိအကစၢ်သ့ၣ်တဖၣ် ပာ်ဖှိၣ်ထီၣ်အဝဲသ့ၣ်အသးဖဲတၢ်လီၢ်အံၤအခၢၣ်သးအခါ ပှၤပၢဆှၢတၢ်ခိၣ်ကျၢၢ် Sir Ninian Stephen: ဘိးဘၣ်သ့ၣ်ညါလီၤဝဲဒ်အံၤ:
“ခဲကနံၣ်အံၤ ယဟ့ၣ်လီၤဝဲဒၣ် တၢ်စုလီၢ်ခီၣ်ခိၣ်အလံာ်တီလံာ်မီအံၤဆူ Uluru Kata Tjuta Aboriginal Land Trust အစုပူၤန့ၣ်လီၤ.”
တၢ်ဟ့ၣ်ကဒါက့ၤအံၤ မ့ၢ်ဝဲဒၣ် တၢ်မၤနီၣ်အလီၢ်ကျဲဖးဒိၣ်တခါ လၢပှၤထူလံၤဖိ အဘီးရကၠံၤနၢၤ ဟီၣ်ခိၣ်လီၢ်ခွဲးယာ် ဖဲအီစထြ့လယါကီၢ်အပူၤ ဒီး မ့ၢ်ဝဲတၢ်ပာ်ပနီၣ် ပှၤထူလံၤဖိသ့ၣ်တဖၣ်ဒီး Country ကီၢ် အဘၢၣ်စၢၤ အတၢ်ဘျးစဲအိၣ်အသဟီၣ်ဆူၣ်မးန့ၣ်လီၤ.
ဒ်သိးတၢ်ကပာ်ပနီၣ် ပှၤထူလံၤဖိ အကစၢ် တၢ်ခွဲးတၢ်ယာ်သ့ၣ်တဖၣ်အဂီၢ် ဟီၣ်ခိၣ်လီၢ် လီၢ်ခၢၣ်သးကီၣ်ကးကရၢ ဒီး Pitjantjatjara ကီၣ်ကးကရၢ သ့ၣ်တဖၣ်ဂဲၤလိာ်ဝဲလၢအနံၣ်အါမးဝံၤအလီၢ်ခံ န့ၢ်ဘၣ်က့ၤဝဲအဝဲသ့ၣ်ဟီၣ်ခိၣ်လီၢ်အံၤ, လၢအမ့ၢ်တၢ်တမံၤလၢ ကလံၤစိၤကဝီၤဒိၣ်တၢ်ပၢပဒိၣ် ထီဒါအီၤတပယူၤဃီတခါန့ၣ်လီၤ.
ဖဲ၁၉၇၇နံၣ် တၢ်ဘိးဘၣ်သ့ၣ်ညါလီၤ Uluru–Kata Tjuta National Park သ့ၣ်ပှၢ်ပျံၤကွီၤတၢ်လီၢ်အခါ အူလူရူအံၤ အတပၣ်ဃုာ်ဖဲ ကလံၤစိၤကဝီၤဒိၣ်တၢ်ပၢ Aboriginal Land Rights Act —ပှၤထူလံၤဖိဟီၣ်ခိၣ်လီၢ်ခွဲးယာ်သဲစးတၢ်ဘျၢအပူၤဘၣ်နာ်သက့, ဖဲ ၁၉၈၅နံၣ်န့ၣ်, ကဝီၤဒိၣ်တၢ်ပၢအခိၣ် Ian Tuxsworth ဂ့ၢ်လိာ်ဘှီလိာ်ဝဲဒၣ်လၢ ကလံၤစိၤကဝီၤဒိၣ်တၢ်ပၢပဒိၣ် ကြၢးန့ၢ်ဘၣ်ဝဲတၢ်ဖီၣ်ဂၢၢ် တၢ်လီၢ်အံၤဒီး မ့ၢ်မတၤတဂၤ ဘၣ်ကဲတၢ်လီၢ်အံၤအကစၢ်လဲၣ်န့ၣ် ကလံၤစိၤကဝီၤဒိၣ်တၢ်ပၢ Land Court—ဟီၣ်ခိၣ်လီၢ်စံၣ်ညီၣ်ကွီၣ်ဘျီၣ် ခီမ့ရှၢၣ်အခိၣ် ကြၢးဆၢတဲာ်အီၤန့ၣ်လီၤ.
“ခီမ့ရှၢၣ်အခိၣ်န့ၣ်တဲပာ်ဝဲလၢ အူလူရူအံၤတၢ်ဃ့အီၤတန့ၢ်ဘၣ်န့ၣ် တၢ်ဆၢတဲာ်ပာ်အီၤဝံၤလံဒီး အူလူရူဟီၣ်ကဝီၤအံၤ အိၣ်ဒီးပှၤထူလံၤအကစၢ်န့ၣ် တၢ်ဆၢတဲာ်ပာ်လီၤအီၤတန့ၢ်နီတခါဘၣ်. အခဲအံၤန့ၣ်, တၢ်စံၣ်ညီၣ်ပာ်ဂၢၢ်ပာ်ကျၢၤ တၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ တအိၣ်ဒ်ဘၣ်တစုန့ၣ် Aboriginal Land Rights Act—ပှၤထူလံၤဖိဟီၣ်ခိၣ်လီၢ်ခွဲးယာ်သဲစးတၢ်ဘျၢအံၤ မၤဟးဂီၤကွံာ်ဝဲဒၣ်တၢ်အံၤ ဒီး ဆီတလဲဝဲအီၤဒ်သိးလၢအဘၣ်လိာ်သးဒီးထံရူၢ်ကီၢ်သဲးအတၢ်မိၢ်န့ၢ်သးလီန့ၣ်လီၤ.”
ကလံၤစိၤကဝီၤဒိၣ်တၢ်ပၢ ပဒိၣ်အံၤ မၤဝဲတၢ်ဂဲၤလိာ် တပယူၤဃီ ဒ်သိးအကန့ၢ်ဘၣ်ဝဲ တၢ်ဆှၢဒါက့ၤ တၢ်စုလီၢ်ခီၣ်ခိၣ်အလံာ်တီလံာ်မီအံၤဆူ အဝဲသ့ၣ်အိၣ် - ဘၣ်ဆၣ်နာ်သက့ National Museum of Australia—အီစထြ့လယါကီၢ်ဒီဘ့ၣ်တၢ်ပာ်ကွၢ်ကီဒၢး စံးဝဲဒၣ် ကလံၤစိၤပဒိၣ် အတၢ်ဂဲၤလိာ်အံၤ မၤစှၤလီၤဝဲဒၣ် ပှၤ Anangu ကလုာ်ဒူၣ် အတၢ်န့ၢ်ပၢဘၣ်တၢ်စုလီၢ်ခီၣ်ခိၣ်အံၤ ဒီး တၢ်တီခိၣ်ရိၤမဲသ့ၣ်ပှၢ်ပျံၤကွီၤအပူၤန့ၣ် တၢ်ဖီၣ်ဂၢၢ်တၢ်တအိၣ်ဘၣ်န့ၣ်လီၤ.
Hawke ပဒိၣ်ဒီး ပှၤပၢဆှၢတၢ်ခိၣ်ကျၢၢ်န့ၣ် အတနာ်ဝဲဒ်အံၤဘၣ်.
တၢ်မ့ၢ်မၤအီၤဒ်န့ၣ်တခီ Sir Stephen စံးဝဲဒၣ်လၢ တၢ်ကဘၣ်မၤဘၣ်က့ၤဝဲဒၣ် တၢ်ဟ့ၣ်လီၤကဒါက့ၤတၢ်လီၢ်အံၤ — ဒီး ကဘၣ်အိၣ်ဒီး တၢ်သးလီၤပလိာ်တခါ လၢပှၤထူလံၤဖိ အကစၢ်သ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ် ဟ့ၣ်လီၤဒိးလဲ မ့တမ့ ငါလီၤကဒါက့ၤဝဲဒၣ် သ့ၣ်ပှၢ်ပျံၤကွီၤအီၤဆူ ပဒိၣ်အအိၣ်န့ၣ်လီၤ.
“မုၢ်မဆါတနံၤအံၤ တၢ်ဟ့ၣ်လီၤက့ၤ လံာ်ဃံးဃာ် လံာ်တီလံာ်မီ အံၤ မ့ၢ်ဝဲတၢ်လီၤဆီတခါလၢ အဝဲသ့ၣ် အကရၢဖိအဂီၢ် ဒီးမ့ၢ်အီစထြ့လယါသဲစးတၢ်ဘျၢလၢ အဆီတလဲအသးတသ့ဘၣ်. တကတီၢ်ဃီန့ၣ်, အီစထြ့လယါ ထံဖိကီၢ်ဖိခဲလၢာ်အဂီၢ် တၢ်လၢ အူလူရူအံၤ မ့ၢ်တၢ်လၢအကါဒိၣ်မးတခါ ဒီး ဒ်အမ့ၢ်တၢ်ပာ်ပနီၣ်တခါလၢ အကြၢးဆဲးအိၣ်ဖဲ အီစထြ့လယါထံကီၢ်ဒီဘ့ၣ်သ့ၣ်ပှၢ်ပျံၤကွီၤအပူၤအသိး မုၢ်မဆါတနံၤအံၤ လံာ်တီလံာ်မီအံၤ တၢ်ကဘၣ် ဒိးငါလီၤကဒါက့ၤအီၤဆူ အီစထြ့လယါသ့ၣ်ပှၢ်ပျံၤကွီၤဒီး တၢ်မံၤလၤဆၣ်ဖိကီၢ်ဖိဝဲၤကျိၤအအိၣ် ဒ်သိး ထံကီၢ်ဒီဘ့ၣ်သ့ၣ်ပှၢ်ပျံၤကွီၤတခါအသိးန့ၣ်လီၤ.”
ခဲကနံၣ်အံၤ နံၣ်ဆဲးဆၢလၢအမ့ၢ်တၢ်စံၣ်စိၤတဲစိၤတခါလၢတၢ်ဟ့ၣ်လီၤကဒါက့ၤအံၤ ပှဲၤထီၣ်ဝဲအနံၣ် ၄ဝလံ, ဒီးဖဲ Talinguṟu Nyakunytjaku လၢအမ့ၢ် အူလူရူ တၢ်လီၢ်လၢတၢ်ကွၢ်ကီမုၢ်ဟဲထီၣ်အလီၢ်အံၤ, တၢ်မၤဝဲဒၣ်ကမျၢၢ်မူးဖးဒိၣ်တခါ လၢအပၣ်ဃုာ်ဒီး ကိတိာ်ခိၣ်ကျၢၢ်အဲးထိးနံး အဲးလ်ဘနံးဆံး န့ၣ်လီၤ.
ဘၣ်ဆၣ်သနာ်က့ တၢ်သ့ၣ်နီၣ်အမူးအံၤ တၢ်မၤဆိအီၤစှၤကိးနွံ, ဖဲလါအီးကထိဘၢၣ်ထီၣ်သီ, ဖဲ Australia House လၢအအိၣ်ဖဲဝ့ၢ်လိဒိၣ်န့ၣ်လီၤ.
High Commissioner ဆူကီၢ်ယူၤခ့ၣ် Stephen Smith စံးဝဲဒၣ်, မူးလၢအဖိးသဲစးတၢ်ဘျၢအံၤ ပၣ်ဃုာ်ဝဲဒီး ပှၤထူလံၤ အကစၢ် ခွံဂၤ, ပှၤလၢအအိၣ်ဒီးသူးသ့ၣ်လၤကပီၤသ့ၣ်တဖၣ်ဒီး ကစီၤပၤ ခၠါလ် — လၢအမ့ၢ်တ့ၢ်ပှၤလၢအလဲၤဟးတ့ၢ်ဖဲ တၢ်လီၢ်အံၤ ဖဲ ၁၉၈၃နံၣ် ဖဲလၢအဝဲဟဲဟးအီစထြ့လယါကီၢ်ဒီး ဖဲန့ၣ်အခါ အမါ နီၣ်ပၤမုၣ် Diana န့ၣ်လီၤ.
ဖျါလၢအဝဲတသးပ့ၤနီၣ် အတၢ်လဲၤခီဖျိဖဲတၢ်လီၢ်အံၤနီတဘျီဘၣ်.
“ယလဲၤတ့ၢ်ဖဲန့ၣ်အခါန့ၣ်ယသ့ၣ်နီၣ်ဘၣ်ဒံးအီၤန့ၣ်လီၤ. ဖဲမုၢ်နံၤတၢ်ဆၢကတီၢ်လၢအလီၤဆီလိာ်အသးအံၤ တၢ်လဲၤဟးဖဲန့ၣ် မ့ၢ်တ့ၢ်ဝဲ တၢ်လီၤတိၢ်ဆီန့ၣ်လီၤ. တၢ်ကပီၤဖဲန့ၣ်. ယတၢ်ဆၢကတီၢ်တအိၣ်လၢယကထုးထီၣ်နီၣ်ခဲၣ်ဘိလၢကခဲၣ်တၢ်ဂီၤအဂီၢ်ဘၣ်န့ၣ်လီၤ.”
Harry Wilson ပၣ်ဃုာ်ဝဲဒၣ်ဖဲ ခၢၣ်စးလၢအလဲၤဆူကီၢ်ယူၤခ့ၣ် ဒီးအဝဲစံးဝဲဒ်အံၤန့ၣ်လီၤ.
“ဒ်သိးလၢနထံၣ်ဘၣ်ဝဲဒၣ် အူလူရူ တၢ်ဂီၤဖဲ တၢ်ဂီၤမူဖဲအံၤအပူၤအသိး, မ့ၢ်တၢ်လၢအဟဲစိာ်န့ၢ်ပှၤ မဲာ်ထံမဲာ်နိ, တၢ်သူၣ်အုးသးအုး ဒီး ဃုာ်ဒီး တၢ်သူၣ်ဖှံသးညီစ့ၢ်ကီးန့ၣ်လီၤ.”
Stephen Smith စံးဝဲဒၣ် မူးအံၤအကစၢ်ဒၣ်ဝဲန့ၣ်မ့ၢ်ဝဲတၢ်အရ့ဒိၣ်မးတခါ — အတမ့ၢ်ထဲလၢ နွံနံၣ်အတီၢ်ပူၤ မ့ၢ်တၢ်အဆိကတၢၢ်တဘျီလၢ ကစီၤပၤ ခၠါ လဲၤဟးဖဲ Australia House ဘၣ်န့ၣ်လီၤ.
“ညီနုၢ်န့ၣ် စီၤပၤအနီန့ၣ် မၤဝဲဒၣ် နံၣ်ဆဲးဆၢအမူး အါတက့ၢ်လၢ အပှဲၤထီၣ် နံၣ်ယဲၢ်ဆံ မ့တမ့ၢ် နံၣ်တယၤအမူး, တၢ်နီၣ်နီၣ်လၢက=မၤအီၤ ဖဲနံၣ်ဆဲးဆၢပှဲၤထီၣ် အနံၣ် ၄ဝအံၤန့ၣ်, တၢ်အံၤတဲဘၣ်ပှၤလၢအမ့ၢ်တၢ်လၢအလီၤလီၤဆီဆီတခါန့ၣ်လီၤ.”
အီစထြ့လယါကိတိာ်ခိၣ်ကျၢၢ် အဲးထိးနံး အဲးလ်ဘနံးဆံး ဆှၢစ့ၢ်ကီးအဝဲ အတၢ်ကတိၤ ဆၢဂ့ၤဆၢဝါဆူ Australia House ခီဖျိ တၢ်ဂီၤမူတဆီန့ၣ်လီၤ.
“တၢ်အံၤမ့ၢ်ဝဲတၢ်မၤနီၣ်တခါဖဲအီစထြ့လယါကီၢ် အဘီးရကၠံၤနၢၤ ဟီၣ်ခိၣ်လီၢ်ခွဲးယာ်အပူၤ, ဒီးမ့ၢ်ဝဲ ပကီၢ်မိၢ်ပှၢ် အတၢ်ဃဲၤပူတခါလၢ အအိၣ်ဒီး တၢ်စိတၢ်ကမီၤ အသဟီၣ်ဆူၣ်မးအဆၢကတီၢ်တခါန့ၣ်လီၤ. သကုၤဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်အပူၤအံၤ, အူလူရူန့ၣ် တၢ်ပာ်ပနီၣ်အီၤလၢအမ့ၢ်အီစထြ့လယါအတၢ်န့ၣ်လီၤ. ဖဲအီစထြ့လယါကီၢ်ပူၤအံၤ, အူလူရူအံၤ အိၣ်ဆၢထၢၣ်ဝဲဒ်သိး တၢ်သ့ၣ်နီၣ်အလၢၢ်ထူၣ်တခါ လၢပှၤကညီလၢအအဲၣ်အထံအကီၢ်ဒီး အဝဲသ့ၣ် တၢ်ဆၢတဲာ်ပာ်သးကျၢၤမုဆှူလၢကထံၣ်ဘၣ် တၢ်တီတၢ်တြၢ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.”
အီစထြ့လယါ High Commissioner ကိတိၤလီၤစ့ၢ်ကီးဝဲတၢ်ဒ်အံၤ.
“ပှၤ Anangu ကလုာ်ဒူၣ်သ့ၣ်တဖၣ် အိၣ်ဆိးတ့ၢ်ဝဲဖဲအူလူရူ ခးထး ကၠူထး ဟီၣ်ကဝီၤအံၤ အါန့ၢ်အနံၣ် သၢကလးလံန့ၣ်လီၤ. တၢ်လီၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ မ့ၢ်ဝဲလုၢ်လၢ်ဆဲးလၤ ဟီၣ်မဲာ်ပျီ လၢအရ့ဒိၣ်မးဒီး တၢ်ပာ်ပနီၣ်အီၤတခါ, လၢအမ့ၢ်တၢ်လီၢ်လၢ တၢ်သ့ၣ်ညါနၢ်ပၢၢ်သ့ၣ်တဖၣ်, ကျိာ်, တၢ်သးဝံၣ်ဒီး မူးသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ် တၢ်စိာ်ခီဟ့ၣ်လီၤအီၤ ဆူစၢၤသွဲၣ်လၢ နဂံၢ်ဒွးအီၤတလၢၤဘၣ် တဆီဘၣ်တဆီ အအိၣ်န့ၣ်လီၤ.”
ဒ်သိးလၢအပူၤကွံာ်အနံၣ် ၄ဝ တၢ်ဟ့ၣ်လီၤကဒါက့ၤတၢ်လီၢ်အံၤအမူးအခါ, တၢ်မၤဝဲဒၣ် တၢ်ပာ်ဖျါထီၣ် လုၢ်လၢ်ထူသနူတၢ်သးဝံၣ်ဒီး တၢ်ဂဲၤကလံသ့ၣ်တဖၣ်အသိး နံၣ်ဆဲးဆၢမူးခဲကနံၣ်အံၤစ့ၢ်ကီး တၢ်မၤဝဲ တၢ်ပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဂဲၤကလံၣ်တၢ်သူၣ်ဝံၣ်သးဆၢ အမဲာ်ညါန့ၣ် ပှၤ Anangu ကလုာ်ဒူၣ်ခွံဂၤ လၢအမ့ၢ် ထူသနူ အကစၢ်သ့ၣ်တဖၣ် — လၢအတလဲၤဘၣ်ဆူ ကီၢ်ယူၤခ့ၣ် နီတဘျီဘၣ်သ့ၣ်တဖၣ် ပၣ်ဃုာ်ဝဲဒၣ်ဖဲတၢ်မၤနံၣ်ဆဲးဆၢအမူးအံၤန့ၣ်လီၤ.
Sammy Wilson စံးဝဲဒၣ် တၢ်သးဝံၣ်အံၤ ဟဲန့ၢ်ဝဲဒၣ်လၢ အဝဲအဖံအဖုသ့ၣ်တဖၣ်အအိၣ် — ဒီး တၢ်သးဝံၣ်အံၤ မ့ၢ်တၢ်လၢအတဲဘၣ်ဃး အူလူရူ လၢၢ်အံၤ မ့ၢ်တၢ်အရ့ဒိၣ်အဂ့ၢ်အကျိၤန့ၣ်လီၤ.
“တၢ်လီၢ်အံၤ ထီဘိန့ၣ်မ့ၢ်ဝဲဒၣ်ပတၢ်, လၢအပူၤပကွံာ်ဖးယံၤလၢပျၢၤအခါလံ. မ့ၢ်ဝဲပဟီၣ်ခိၣ်လီၢ်စီဆှံန့ၣ်လီၤ.”
