ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်ခိၣ်နၢ် ဘူးထီၣ်လၢ ၂၄ဂၤ ဃၣ်ဃၣ် ခဲကနံၣ်အံၤ အိၣ်ဝဲဖဲမလ့ရှါဝ့ၢ်ခိၣ် Kuala Lumpur လၢတၢ်လဲၤထီၣ် အၣ်စံၣ်ယၣ် — ASEAN တၢ်အိၣ်ဖှိၣ်ဖးဒိၣ် သၢသီအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.
တၢ်ကူၣ်လဲၤမၤကၤပနံာ်ဂ့ၢ်ဝီ, တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢ — ဒီး Donald Trump န့ၣ် ဒိၣ်စိဝဲ အ့ရှၢၢ်မုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးထံကီၢ်ကရၢ—Association of South-East Asian Nations, တၢ်တၢၣ်ပီၣ်တဲသကိး ၄၇ ဝီတဝီအံၤန့ၣ်လီၤ.
ဖဲတၢ်ကတိၤအိးထီၣ်တၢ်အိၣ်ဖှိၣ်အံၤအပူၤန့ၣ်, မလ့ရှါကိတိာ်ခိၣ်ကျၢၢ် Anwar Ibrahim တဲဖျါထီၣ်ဘၣ်ဃး တၢ်ဂ့ၢ်အရ့ဒိၣ်လၢတၢ်ကတၢၣ်ပီၣ်တဲသကိးအီၤ ဖဲခ့ခါဆၢကတီၢ်လၢအပှဲၤဒီးတၢ်ကီတၢ်ခဲအခါအံၤန့ၣ်လီၤ.
“သကုၤဟီၣ်ကဝီၤအပူၤအံၤ ပထံၣ်ဘၣ်လၢ တၢ်တလီၤတံၢ်လီၤဆဲးဘၣ် ဟဲဒိၣ်ထီၣ်အါထီၣ်ကွ့ၢ်ကွ့ၢ်. တၢ်ဒိဘၣ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ တမ့ၢ်ထဲလၢ အမၤကွၢ်ဝဲဒၣ် ပမုၢ်ကျိၤဝဲၤကွာ်ဘၣ်, နီၣ်နီၣ်တခီ မ့ၢ်စ့ၢ်ကီး တၢ်ဃုထၢပာ်ဖှိၣ်သကိး တၢ်ဘှါရှဲအကျိၤအကျဲ, တၢ်ပာ်တၢ်နာ်န့ၢ်ဖဲပတၢ်ဖီၣ်လိာ်စုမၤသကိးတၢ်အပူၤ, ဒီး အိၣ်ဒီးတၢ်နာ်လၢ တၢ်နၢ်ပၢၢ်လိာ်သးဒီး တၢ်တၢၣ်ပီၣ်တဲသကိးန့ၣ် မၤနၢၤကွံာ်ဝဲ တၢ်လီၤမုၢ်လီၤဖးသ့န့ၣ်လီၤ.”
တၢ်အိၣ်ဖှိၣ်ဖးဒိၣ်အံၤ ထံၣ်ဘၣ်လံဝဲ ကၠီၣ်တဲၣ်ကီၢ်ဒီး ခဲးဘီဒံယါကီၢ် ခိၣ်နၢ်သ့ၣ်တဖၣ် အတၢ်မၤန့ၢ်အါထီၣ် တၢ်ပတုာ်တၢ်ခး တၢ်မၤသကိးဃုာ်တၢ်န့ၣ်လီၤ.
ဖဲလါယူၤလံအတီၢ်ပူၤ တၢ်ဒုးတၢ်ယာ်ကဲထီၣ်ဖဲ ကၠီၣ်တဲၣ်ဒီးခဲးဘီဒံယါကီၢ်ဆၢ, လၢအမ့ၢ် နံၣ်အါမးအတီၢ်ပူၤ တၢ်မၤတၢ်စုဆူၣ်ခီၣ်တကးအနးကတၢၢ်တဘျီ, လၢပှၤသံအါမးဒီး ပှၤကညီလၢအထိအါမး ဘၣ်သုးလီၢ်အိၣ်န့ၣ်လီၤ.
ခဲးဘီယံယါ ကိတိာ်ခိၣ်ကျၢၢ် Hun Manet စံးဘျုးဝဲ ကီၢ်အမဲရကၤ ကီၢ်ခိၣ် Donald Trump ခီဖျိလၢအတၢ်ကွၢ်ထွဲ တၢ်ပတုာ်တၢ်ခးအတၢ်မၤသကိး ဒီးစံးဝဲလၢ အဝဲအိၣ်ခိးကွၢ်လၢ် ထံဂုၤကီၢ်ဂၤ ပှၤမၤသကိးတၢ်သ့ၣ်တဖၣ် အတၢ်ဆဲးဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤန့ၣ်လီၤ.
“ခဲးဘီဒံယါ ကပာ်ဖျါထီၣ်ကဒီးဝဲဒၣ်လၢ အအိၣ်ဒီး တၢ်ပာ်သးကျၢၤမုဆှု လၢကမၤကဲထီၣ် တၢ်ဘိးဘၣ်သ့ၣ်ညါလီၤသဃဲၤ လၢလၢပှဲၤပှဲၤ ဒီး ဆဲးမၤသကိးတၢ်ဒီး ကီၢ်ကၠီၣ်တဲၣ် ဒီး ပှၤမၤသကိးတၢ်ခဲလၢာ်ဘူးဘူးတံၢ်တံၢ်, လၢကမၤလီၤတံၢ် တၢ်မုာ်တၢ်ခုၣ်အံၤ အိၣ်ဂၢၢ်အိၣ်ကျၢၤဒီး ဟဲစိာ်တၢ်ဘျုးတၢ်ဖှိၣ် အမိၢ်လံၤမိၢ်ပှၢ် လၢပထံဖိကီၢ်ဖိသ့ၣ်တဖၣ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.”
ကီၢ်အမဲရကၤကီၢ်ခိၣ် အတၢ်လဲၤထီၣ် တၢ်အိၣ်ဖှိၣ်တဘျီအံၤ မ့ၢ်ဝဲဖဲအဝဲအပဒိၣ် ထံဂုၤကီၢ်ဂၤသနူန့ၣ် ဆဲးမၤအါထီၣ် တၢ်ဒီသဒၢလီၤ အထံအကီၢ် တၢ်ဖံးတၢ်မၤသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.
အ့ရှၢၢ်မုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးထံကီၢ်သ့ၣ်တဖၣ် ပၣ်ဃုာ်ဖဲ ပှၤလၢအဘၣ်ထံးဒိၣ်ဒိၣ်မုၢ်မုၢ် ခီဖျိကီၢ်အမဲရကၤ တၢ်ဟံးန့ၢ် တၢ်ဆှၢဟးထီၣ်တၢ်ဖိတၢ်လံၤခိသွဲ, — ဒီးကၠီၣ်တဲၣ်, မလ့ရှါ ဒီး ခဲးဘီဒံယါကီၢ်သ့ၣ်တဖၣ်, တၢ်ဖိတၢ်လံၤခဲလၢာ်လၢအဝဲသ့ၣ် ကဆှၢဟးထီၣ်အီၤဆူ ကီၢ်အမဲရကၤပူၤန့ၣ် ဘၣ်ဟ့ၣ်လီၤဝဲ တၢ်ဆှၢဟးထီၣ်တၢ်ဖိတၢ်လံၤ ခိသွဲ ၁၉မျးကယၤန့ၣ်လီၤ.
ဖဲအဝဲတၢ်လဲၤဆူ ASEAN တဘျီအံၤအပူၤန့ၣ်, Mr Trump မၤဝံၤမၤတဲာ်ဝဲ ပနံာ်တၢ်ကူၣ်လဲၤမၤကၤ အတၢ်သးလီၤပလိာ်ဒီးထံကီၢ်သၢဘ့ၣ်လၢၤအံၤ, အမဲာ်ညါန့ၣ် မၤစ့ၢ်ကီး တၢ်ဖံးတၢ်မၤတကွီၣ်ဒိ တၢ်သးလီၤပလိာ်ဒီး ဘံယၢၢ်နါကီၢ်န့ၣ်လီၤ.
ဒ်သိးလၢတၢ်ကျဲးစၢးမၤစၢ်လီၤကွံာ်တရူးကီၢ် အတၢ်မၤ ဂာ်လဲသနံးအစံရံ — rare earth— သကုၤဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်အဂီၢ် ကီၢ်အမဲရကၤပဒိၣ် အတၢ်ဆဲးလီၤ တၢ်သးလီၤပလိာ်စုမုၢ်ကျၢၢ်ဒီး ကၠီၣ်တဲၣ်ဒီး မလ့ရှါကီၢ် ခံဘ့ၣ်လၢၤအပူၤန့ၣ် ပၣ်ဃုာ်ဒီး တၢ်ခူၣ်ဟီၣ်လာ်အရ့ဒိၣ် တၢ်ဖံးတၢ်မၤသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.
ဖဲတၢ်အိၣ်ဖှိၣ်ဖးဒိၣ်အပူၤ အဝဲကတိၤလီၤတၢ်ဆူ ခိၣ်နၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အအိၣ်ခါ, Mr Trump စံးဝဲဒၣ် ကီၢ်အမဲရကၤ အိၣ်ဒီးတၢ်ပာ်သးလၢ ကမၤဆူၣ်ထီၣ် တၢ်မၤသကိးတၢ်ဖဲ ဟီၣ်ကဝီၤအံၤအပူၤန့ၣ်လီၤ.
“ဖဲတနွံအံၤအတီၢ်ပူၤ တၢ်မၤန့ၢ်တၢ်သးလီၤပလိာ်ဒီး မလ့ရှါကီၢ်အမဲာ်ညါ, ပဆဲးလီၤစ့ၢ်ကီး တၢ်သးလီၤပလိာ်စုမုၢ်ကျၢၢ် မ့တမ့ၢ် ပမၤလၢပှဲၤထီၣ် ပနံာ်တၢ်ကူၣ်လဲၤမၤကၤ အတၢ်သးလီၤပလိာ် ဒီး ထံကီၢ်အဂုၤအဂၤ ဖဲ Indo-Pacific အပူၤ စးထီၣ်လၢ ခဲးဘီဒံယါ ဃုာ်ဒီး ယပၣ်ဒီး ခိးရံယါကလံၤထံးသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ပသးမုာ်လၢ ပဒိးန့ၢ်ဘၣ်အါထီၣ် ပှၤမၤသကိးတၢ် လၢဂံၢ်သဟီၣ်, စဲးဖီကဟၣ်, ယီၣ်ကူၣ်ဆး— artificial intelligence, တၢ်ခူၣ်လၢခူၣ်လ့လၢအရ့ဒိၣ်သ့ၣ်တဖၣ်ဒီး စဲးဖီကဟၣ်တၢ်ဖံးတၢ်မၤလီၢ်အဂုၤအဂၤသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ကီၢ်အမဲရကၤ ဒိးန့ၢ်ဘၣ်ဝဲ တၢ်သးမုာ်ဒီးတၢ်အီၣ်ကုၤအီပှဲၤန့ၣ်လီၤ.”
အ့ရှၢၢ်မုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံးထံကီၢ်ကရၢ—ASEAN အံၤ ပာ်ဖှိၣ်ထီၣ်အသးဒီး အ့းဒိနံရှါကီၢ်, ကၠီၣ်တဲၣ်ကီၢ်, ဘံယၢၢ်နါကီၢ်, စ့ကပူကီၢ်, ဖံးလံးပံကီၢ်, လါအိကီၢ်, မလ့ရှါကီၢ်, ဘြူနဲကီၢ်, ကီၢ်ပယီၤဒီး ခဲးဘီဒံယါကီၢ်န့ၣ်လီၤ.
နာ်သက့ဖဲတနံၣ်အံၤန့ၣ် ထံကီၢ်ကရၢဖိအဘ့ၣ်တဆံအံၤ ပၢနုာ်အါထီၣ် မုၢ်ထီၣ်တံးမီထံကီၢ်— Timor Leste ဖဲအဝဲသ့ၣ်ကရၢအပူၤအဃိ ထံကီၢ်ကရၢဖိကအိၣ်ထီၣ်ဝဲဒၣ် ၁၁ဘ့ၣ်, အဃိ အနံၣ်ခံဆံအတီၢ်ပူၤန့ၣ် တၢ်အံၤမ့ၢ်တၢ်မၤသးအဆိကတၢၢ်တဘျီန့ၣ်လီၤ.
မလ့ရှါကိတိာ်ခိၣ်ကျၢၢ် Anwar Ibrahim စံးဝဲဒၣ် မုၢ်ထီၣ်တံးမီထံကီၢ် ကန့ၢ်ဘၣ်ဝဲ တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤဖဲကရူၢ်အံၤအပူၤန့ၣ်လီၤ.
“မုၢ်ထီၣ်တံးမီထံကီၢ် အတၢ်နုာ်လီၤဖဲအံၤန့ၣ် မ့ၢ်ဝဲတၢ်မၤပှဲၤထီၣ် ASEAN အဟံၣ်ဖိဃီဖိ, မၤသီထီၣ်ပတၢ်နီၤလီၤပဘူၣ်ပတီၢ် လၢအအိၣ်ပှဲၤဒီး တၢ်သ့ၣ်ညါဒိၣ်ဒိၣ်ယိာ်ယိာ် ဒီးဟီၣ်ကဝီၤအတၢ်အိၣ်ဘူးအိၣ်တံၢ်လိာ်သးန့ၣ်လီၤ. ဖဲပှၤတဝၢအံၤအပူၤန့ၣ်, မုၢ်ထီၣ်တံးမီထံကီၢ် ကမၤဂုၤထီၣ်ပသီထီၣ်ဒီး ဆီလီၤပာ်လီၤဝဲအနီၣ်ကစၢ်တၢ်ပၢလီၤသး လၢအပှဲၤဒီးတၢ်ဂၢၢ်တၢ်ကျၢၤ ဒီး တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤ လီၤစိၤန့ၣ်လီၤ.”
ဖဲအတၢ်လဲၤဆူ မလ့ရှါကီၢ်တဘျီအံၤ, ကိတိာ်ခိၣ်ကျၢၢ် Anthony Albanese တဲဘၣ်ဝဲ တၢ်အိၣ်ဖှိၣ်ဖးဒိၣ်အံၤလၢ အပာ်တၢ်ပညိၣ်လၢ တၢ်ဖံးတၢ်မၤဒီး တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢ လၢအီစထြ့လယါကီၢ်ပူၤအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.
“ပမၤညီထီၣ် အ့ရှၢၢ်မုၢ်ထီၣ်ကလံၤ အတၢ်ဘျၢနုာ်လီၤ မုၢ်ကျိၤဝဲၤကွာ် တၢ်ဖံးတၢ်မၤ ဖဲအီစထြ့လယါကီၢ်ပူၤ. ပမၤဘၣ်ထီၣ် ပနံာ်တၢ်ဖံးတၢ်မၤလံခီကီၢ်အတၢ်ဖံးတၢ်မၤသ့ၣ်တဖၣ်ဒီး မၤဂ့ၤထီၣ် ညီထီၣ် အီၤလၢ ပှၤလဲၤတၢ်လၢပနံာ်တၢ်ဖံးတၢ်မၤသ့ၣ်တဖၣ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. ပမၤသီထီၣ်က့ၤ ပထံဂုၤကီၢ်ဂၤတၢ်ဘျၢနုာ်လီၤတၢ်ဖံးတၢ်မၤ တၢ်သိၣ်တၢ်သီတၢ်ဘျၢသ့ၣ်တဖၣ်. တၢ်ဒုးအိၣ်ထီၣ်ကျဲထဲတခါဧိၤအဃိ အကညီဒိၣ်ထီၣ်လၢ ပှၤဘျၢနုာ်လီၤတၢ်ဖံးတၢ်မၤ ဖးဒိၣ်သ့ၣ်တဖၣ် ဘၣ်လူၤပိာ်ထွဲ တၢ်သိၣ်တၢ်သီတၢ်ဘျၢ လၢတၢ်လိၣ်ဘၣ်မၤအီၤသ့ၣ်တဖၣ် ဒီး တၢ်နဲၣ်ကျဲပဒိၣ်အတၢ်မၤတဆီဘၣ်တဆီသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. အဃိန့ၣ် ပနံာ်တၢ်ဖံးတၢ်မၤ အတၢ်တ့ထုးထီၣ်သ့ၣ်တဖၣ် ကလဲၤအသးဆူတၢ်ဂ့ၤအဂီၢ် ဒီး တယံၤဘၣ်အတီၢ်ပူၤ ကဒုးအိၣ်ထီၣ်ဝဲတၢ်ဖံးတၢ်မၤ အတၢ်တိၤကျဲၤသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ပမုၢ်ထီၣ်ကလံၤထံး တၢ်ဘျၢနုာ်လီၤကျိၣ်စ့ တၢ်ဖံးတၢ်မၤ လၢအလီၤလၢ ဒီလၣ် ၂ဘံလယၢၢ်အံၤ ဟ့ၣ်လီၤဝဲ တၢ်ဘှါရှဲ ကျိၣ်စ့တၢ်မၤအကျိၤအကျဲ လၢအကဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤ တၢ်ဘျၢနုာ်လီၤကျိၣ်စ့တၢ်ဖံးတၢ်မၤဖဲ ဟီၣ်ကဝီၤအံၤအပူၤန့ၣ်လီၤ.”
ဖဲတၢ်အိၣ်ဖှိၣ်ဖးဒိၣ်တဘျီအံၤ, ကိတိာ်ခိၣ်ကျၢၢ်ထံၣ်လိာ်စ့ၢ်ကီးအသးဒီး ယပၣ် ကိတိာ်ခိၣ်ကျၢၢ်အသီ Sanae Takaichi န့ၣ်လီၤ.
Ms Takaichi တဲဘၣ်ဝဲ Mr Albanese လၢ အဝဲသ့ၣ်ထံကီၢ်ခံဘ့ၣ်အံၤ ကြၢးတီခိၣ်ရိၤမဲဒုးအိၣ်ထီၣ် တၢ်အိးထီၣ် Indo-Pacific လၢအအိၣ်ဒီးတၢ်သဘျ့န့ၣ်လီၤ.
Mr Albanese စံးဝဲဒၣ် တယံၤလၢၤဘၣ်န့ၣ် အဝဲကွၢ်လၢ်စ့ၢ်ကီးလၢ ကတူၢ်လိာ်မုာ်ဘၣ်ဝဲ Ms Takaichi ဖဲအီစထြ့လယါကီၢ်ပူၤ, ဒ်သိးတနံၣ်တဘျီ ခိၣ်နၢ်သ့ၣ်တဖၣ် အတၢ်တၢၣ်ပီၣ်တဲသကိးန့ၣ်လီၤ.
