Giao tiếp là nhu cầu và cũng là quyền cơ bản của con người. Đối với trẻ em, năng lực giao tiếp tốt được xây dựng từ bé sẽ giúp các em diễn đạt được những suy nghĩ của mình, trợ giúp việc học tập ở trường, giúp các em thiết lập các mối quan hệ với gia đình và bạn bè, và nhờ đó có thể tự tin và phát triển toàn diện khi lớn lên. Mời quý vị cùng nghe ý kiến và lời khuyên của Phó giáo sư Tiến sĩ Sarah Verdon, trưởng bộ môn Âm ngữ trị liệu của trường Đại học Charles Sturt, Đồng chủ tịch Ban Chuyên gia quốc tế về phát âm của trẻ đa ngữ, Giám đốc Trinh Foundation, tổ chức hỗ trợ phát triển âm ngữ trị liệu cho Việt nam.
PGS Verdon: Tôi rất hân hạnh được tham gia chương trình Cùng nhau giữ tiếng Việt của SBS Vietnamese và nói chuyện về các vấn đề ngôn ngữ và phát âm mà trẻ em thường gặp cũng như việc duy trì tiếng mẹ đẻ với trẻ nói nhiều thứ tiếng.
Cám ơn tiến sĩ Verdon, chị có thể cho biết một chút về công việc của chuyên gia âm ngữ trị liệu được không?
Chuyên gia âm ngữ trị liệu là những người hỗ trợ khả năng nghe, nói, sử dụng ngôn ngữ và nuốt thức ăn cho cả người lớn và trẻ em. Với người lớn thì nhiều người có những vấn đề về nói hay phát âm từ bé mà không chữa nhưng cũng có những người là do có những biến cố như tai biến, tai nạn, ung thư cổ, hay các bệnh về não, ảnh hưởng đến khả năng nói và năng lực ngôn ngữ của họ.
Chị hiện là giám đốc của Trinh Foundation và chị cũng là một trong những người tiên phong trong việc giúp phát triển ngành âm ngữ trị liệu ở Việt nam. Chị có thể cho biết một số thông tin về Trinh Foundation được không?
PGS Verdon: Trinh Foundation là tổ chức hỗ trợ phát triển âm ngữ trị liệu cho Việt Nam, được thành lập cách đây 13 năm. Theo chương trình của Trinh Foundation, các chuyên gia âm ngữ trị liệu của Úc tình nguyện sang Việt nam để hỗ trợ các em nhỏ ở Việt nam có vấn đề về phát âm và ngôn ngữ. Chúng tôi cũng kết hợp với các trường đại học ở Việt Nam xây dựng các chương trình đào tạo cử nhân và thạc sĩ trong lĩnh vực âm ngữ trị liệu. Ở Việt Nam, hiện có khoảng 60 chuyên gia âm ngữ trị liệu cho dân số 94 triệu người.
Ở Úc có khoảng hơn 12.000 chuyên gia âm ngữ trị liệu cho dân số khoảng 25 triệu. Hi vọng với sự giúp đỡ của Trinh Foundation và sự quan tâm đến nhu cầu giao tiếp và phát triển ngôn ngữ đặc biệt là của trẻ em, Việt nam sẽ có nhiều chuyên gia âm ngữ trị liệu hơn. Quay lại với chủ đề chính của chương trình hôm nay, chị có thể cho biết lý do vì sao một số trẻ em có vấn đề về ngôn ngữ và lời nói hay phát âm?
PGS TS Sarah Verdon (thứ 2 từ trái sang) và các đồng nghiệp nhóm nghiên cứu VietSpeech Source: Supplied
PGS Verdon: Trẻ gặp khó khăn về ngôn ngữ hay phát âm có thể do nhiều lý do. Lý do phổ biến nhất là do Rối loạn phát âm (Speech sound disorder), tức là không nói được các âm rõ ràng, khiến người khác không hiểu trẻ nói gì. Phổ biến nhất như ta vẫn biết là nói ngọng, như từ rabbit trong tiếng Anh bị phát âm thành wabbit. Nhóm thứ 2 là nhóm trẻ bị Rối loạn Ngôn ngữ Phát triển (Developmental Language Disorder - DLD), tức là có vấn đề với ngôn ngữ nói chung, cả về ngữ pháp, từ vựng, chứ không chỉ là phát âm. Nhóm DLD chiếm 7% trong số trẻ em ở Úc. Nhóm thứ 3 là nhóm trẻ Tự kỷ. Theo thống kê ở Úc tỷ lệ trẻ bị tự kỷ là 1/60-70. Trẻ bị tự kỷ được chương trình Hỗ trợ người khuyết tật quốc gia NDIS tài trợ để được trị liệu âm ngữ miễn phí. Ngoài 3 nhóm trên thì còn có các trẻ gặp khó khăn về ngôn ngữ do bị hội chứng Down, Chứng khó đọc (Dyslexia), và một số vấn đề khác.
Như vậy là việc trẻ giao tiếp kém có thể là do có vấn đề về phát âm như ngọng, bị rối loạn ngôn ngữ phát triển, hay có các vấn đề về sức khỏe ảnh hưởng đến năng lực ngôn ngữ. Tôi muốn hỏi chị thêm về nhóm thứ 2, là nhóm trẻ bị Rối loạn ngôn ngữ phát triển, nhóm này các em có biểu hiện như thế nào?
PGS Verdon: Trẻ bị Rối loạn ngôn ngữ phát triển thường không làm theo hướng dẫn của thầy cô hay bố mẹ. Các em hay bị đánh giá là không nghe lời, hay bị điểm kém vì không làm tốt bài tập. Thực chất là do chúng có vấn đề về ngôn ngữ nên chúng không hiểu thầy cô nói.
Chúng không theo được những hướng dẫn gồm 2-3 bước như những đứa trẻ phát triển bình thường, hướng dẫn gồm nhiều bước là quá dài với chúng. Chúng cũng không biết sử dụng ngôn ngữ để diễn đạt những gì chúng muốn do không nắm được ngữ pháp, không đủ từ vựng.
Thế nên ở những trẻ này, ta hay thấy ví dụ như một bài viết kể chuyện của chúng sẽ rất lộn xộn. Chúng gặp khó khăn trong kỹ năng đọc và viết. Có thể thấy là việc này sẽ khó thế nào cho chúng vì ở trường học thì môn nào cũng cần phải đọc và viết.
Những trẻ này, nếu không được giúp đỡ, lớn lên sẽ như thế nào?
PGS Verdon: Đã có một nghiên cứu về vấn đề này cho thấy những trẻ bị DLD thường không học hết phổ thông, không học lên đại học, không có thu nhập tốt, không có mối quan hệ tốt với mọi người xung quanh. Điều này cũng dễ hiểu vì các em có vấn đề về ngôn ngữ và giao tiếp, và ngôn ngữ thì rất quan trọng trong việc xây dựng tình bạn, tình yêu, quan hệ gia đình,... Và điều rất buồn là nghiên cứu còn chỉ ra là các em sẽ dễ bị vào trại giáo huấn dành cho thiếu niên hay nhà tù sau này. Bởi vì khi không học tốt thì các em dễ bỏ học, rồi chơi vơi các bạn xấu, bị cảnh sát bắt, không có đủ năng lực ngôn ngữ để giải thích. Vài năm trước đã có nghiên cứu cho thấy 70% trẻ trong các trại giáo huấn thanh thiếu niên có vấn đề về rối loạn ngôn ngữ phát triển. Như thế thực ra là những đứa trẻ đó đáng nhẽ ra phải được trợ giúp của các chuyên gia âm ngữ trị liệu hơn là các cán bộ giáo huấn.
Như vậy thì phát hiện DLD sớm là rất quan trọng vì nó sẽ giúp các em cải thiện năng lực ngôn ngữ phải không? Ở Úc việc này được thực hiện đến đâu?
PGS Verdon: Đúng vậy, phát hiện sớm là tốt nhất. Phát hiện sớm sẽ cho phép chúng ta giúp đỡ các em ngay từ bé, sẽ tránh được nhiều vấn đề. Như chị biết là ở dự án VietSpeech, chúng ta vừa cùng nhau thử nghiệm bộ công cụ kiểm tra đánh giá năng lực ngôn ngữ tiếng Việt, dành cho trẻ đa ngữ, tức là trẻ nói tiếng Việt và các tiếng khác. Bộ công cụ này dành cho trẻ từ 3-7 tuổi. Đây là bộ công cụ đầu tiên có thể đánh giá trẻ nói tiếng Việt (và tiếng Anh hay 1 ngôn ngữ khác) xem trẻ có vấn đề về phát triển ngôn ngữ hay không, để các chuyên gia âm ngữ trị liệu có thể hỗ trợ chúng. DLD là vấn đề có thể bị cả đời và nếu không can thiệp, nó không tự hết khi người ta lớn lên.
Các gia đình nên làm gì nếu thấy con có những biểu hiện của rối loạn ngôn ngữ phát triển?
PGS Verdon: Nếu bạn lo lắng về ngôn ngữ của con thì trước hết là nên gặp các chuyên gia âm ngữ trị liệu. Họ sẽ kiểm tra đánh giá và nếu con bạn bị rối loạn ngôn ngữ phát triển thì họ sẽ đưa ra lời khuyên để cha mẹ và thầy cô biết cách trợ giúp những trẻ này.
Trẻ nhóm này chiếm 7% trong số trẻ em ở Úc, tính trung bình là mỗi lớp học có hai em thuộc nhóm DLD. Đáng tiếc là hầu hết các thầy cô và bố mẹ đều không biết về vấn đề này, họ còn chưa bao giờ nghe đến nó. Gần đây, đã có các chiến dịch nâng cao nhận thức về DLD, và màu tím và màu vàng là hai màu biểu tượng của hội chứng này.
Một điều chúng ta có thể dễ nhận thấy là trẻ nói hai hay nhiều ngôn ngữ thường hay mắc các lỗi liên ngôn ngữ, tức là sử dụng một ngôn ngữ chưa chính xác do ảnh hưởng của ngôn ngữ kia. Ví dụ như thay vì nói ‘Con nhìn thấy một con bò to màu đen’ thì các em sẽ nói là ‘Con nhìn thấy một to, đen con bò’. Hoặc khi phát âm tiếng Việt, thay vì nói là ‘Tôi thích thầy giáo dạy Toán’ thì các em sẽ nói là ‘Tôi thích thầy giáo dạy Toán’ với âm /t/ và /th/ trong tiếng Việt được phát âm như âm /t/ trong tiếng Anh. Làm thế nào để phân biệt trẻ có vấn đề về phát âm và ngôn ngữ do có khuyết tật về lời nói hoặc có rối loạn ngôn ngữ phát triển với trẻ sử dụng ngôn ngữ chưa chuẩn do các ngôn ngữ ảnh hưởng lẫn nhau?
PGS Verdon: Với trẻ nói nhiều ngôn ngữ, chúng tôi phải kiểm tra xem những vấn đề về ngôn ngữ của trẻ là do trẻ có khó khăn trong phát âm và ngôn ngữ hay do trẻ nói nhiều thứ tiếng. Việc này đòi hỏi phải đánh giá cẩn thận vì quá trình phát triển ngôn ngữ của trẻ song ngữ rất khác trẻ chỉ nói một thứ tiếng, ngữ pháp, từ vựng chúng dùng cũng khác. Và như tôi đã nhắc đến ở trên, để đánh giá trẻ nói hai hay nhiều ngôn ngữ, chúng ta không thể dùng bộ công cụ dành cho trẻ nói một ngôn ngữ. Bộ công cụ như của VietSpeech đang xây dựng sẽ giúp đánh giá các em nói hai hay nhiều ngôn ngữ một cách chính xác hơn. 
Với những trẻ nói nhiều thứ tiếng và có vấn đề về ngôn ngữ, các gia đình hay có khuynh hướng bỏ tiếng mẹ đẻ để tập trung vào tiếng Anh, chị có lời khuyên gì?
Trang thông tin nâng cao nhận thức về Rối Loạn Ngôn Ngữ Phát Triển (DLD) Source: https://radld.org/about/dld/
PGS Verdon: Việc duy trì tiếng mẹ đẻ là vô cùng quan trọng với một đứa trẻ, vì những lợi ích như giữ bản sắc văn hóa, tăng sự tự tin, hỗ trợ học tập, tăng ý thức cội nguồn, kết nối với gia đình và cộng đồng. Bất kể là trẻ có vấn đề gì về ngôn ngữ, từ nói ngọng, đến rối loạn ngôn ngữ phát triển DLD, đến tự kỷ, …. không bao giờ ta bỏ tiếng mẹ đẻ để tập trung vào tiếng Anh, bởi vì như vậy ta đang lấy đi một nguồn tài nguyên/môi trường ngôn ngữ của đứa trẻ.
Nếu đứa trẻ có vấn đề về phát triển ngôn ngữ và bạn lấy đi của nó môi trường ngôn ngữ tiếng mẹ đẻ thì chỉ làm cho cuộc sống của nó khó khăn hơn vì như thế nó không nói chuyện được với ông bà, không hiểu bố mẹ nói gì với nhau.
Kể cả ở trẻ có vấn đề về ngôn ngữ, tức là những em có khó khăn với cả hai ngôn ngữ là tiếng mẹ đẻ và tiếng Anh, thì đó cũng không phải là lý do để bỏ tiếng mẹ đẻ. Việc duy trì tiếng mẹ đẻ có một vai trò đặc biệt quan trọng với mọi mặt cuộc sống của một đứa trẻ.
Cám ơn Tiến sĩ Verdon về buổi nói chuyện có rất nhiều thông tin hữu ích về các vấn đề phát triển ngôn ngữ của trẻ, đặc biệt là các nguyên nhân trẻ gặp khó khăn trong giao tiếp và ảnh hưởng của vấn đề này đến sự phát triển trí tuệ và tinh thần của các em. Đối với các gia đình người Việt ở nước ngoài, nếu quý vị thấy lo lắng về phát triển ngôn ngữ của con, chúng ta có thể nói chuyện với thầy cô của các con ở trường mầm non hoặc trường phổ thông nơi các con đi học và đi gặp chuyên gia âm ngữ trị liệu nếu thấy cần thiết. Các lỗi phát âm và ngôn ngữ do ảnh hưởng của việc nói hai thứ tiếng có thể mất đi khi các em lớn hơn và do vậy không cần can thiệp. Các lỗi do có khuyết tật về phát âm hay rối loạn ngôn ngữ phát triển cần được kiểm tra đánh giá và can thiệp càng sớm càng tốt. Và thông điệp quan trọng nhất mà chương trình tuần này muốn gửi tới quý vị là nếu con có vấn đề về ngôn ngữ hay phát âm, bất kể vì lý do gì, chúng ta cũng không nên bỏ tiếng mẹ đẻ vì như vậy là chúng ta đang làm mất đi môi trường tiếng ở nhà của con. Mong là các con của chúng ta luôn ăn nên đọi, nói nên lời, cả tiếng Việt và tiếng Anh.
Như thường lệ mời quý vị tham gia giải câu đố của chương trình: Trong câu thành ngữ Ăn không nên đọi, nói không nên lời, từ ‘đọi’ có nghĩa là gì và là phương ngữ ở đâu ở Việt nam?
Xin quý vị hãy gửi câu trả lời về chương trình theo địa chỉ: vietnamese.program@sbs.com.au hoặc nhắn tin dưới bài trên trang facebook.com/sbsvietnamese.
