Chính phủ Afghanistan đã mất 20 năm để xây dựng và chỉ vài tháng để hạ bệ sạch sẽ.
Chính phủ các nước và các nhà phân tích đều ngạc nhiên với những gì diễn ra trong hai tuần vừa rồi tại Afghannistan với việc Taliban tiến công vũ bão kiểm soát toàn bộ đất nước và đã tấn công Kabul. Làm cách nào mà họ có thể trong phút chốc hoàn thành việc tiếp quản đất nước một cách nhanh chóng như vậy?
Giáo sư C. Christine Fair của Đại học Georgetown nói rằng bà không nghi ngờ gì về bí quyết thành công của họ.
"Họ không phải là một tổ chức hoạt đông độc lập. Họ là một nhánh nằm hoàn toàn dưới quyền điều khiển của quân đội Pakistan. Quân đội Pakistan huấn luyện quân sự, cung cấp vũ khí. Nếu không có Pakistan, Taliban sẽ chỉ là một trong số những mối phiền toái nổi lên rồi biến mất khỏi Afghanistan. Những gì đã xảy ra trong vài tuần qua không phải là một cuộc nổi dậy lật đổ một chế độ, mà là một cuộc xâm lược Afghanistan từ Pakistan thông qua đội quân ủy nhiệm của họ là Taliban."
Taliban là một nhóm theo chủ nghĩa cực đoan người Pashtun, dòng Sunni, được thành lập vào năm 1994 bởi các cựu chiến binh kháng chiến đã chiến đấu chống sự xâm lược của Liên Xô vào những năm 70s 80s.
Họ lên nắm quyền ở Afghanistan vào năm 1996 và áp đặt một chế độ cai trị tàn bạo trên đất nước này cho đến năm 2001, khi các lực lượng Hoa Kỳ tiến vào nước này, sau vụ tấn công ngày 11 tháng 9 và lật đổ chế độ của họ.
Giờ đây, khi họ nắm quyền một lần nữa, nhiều người đang tự hỏi liệu tầm nhìn của họ đối với Afghanistan có thay đổi hay không.
Giáo sư danh dự của Đại học Quốc gia Úc William Maley tin rằng điều đó không xảy ra.
"Họ không phải là những người xây dựng nhà nước. Họ chưa bao giờ là những người bận tâm đến các chính sách phúc lợi xã hội như y tế, giáo dục, an sinh xã hội. Họ có trong đầu hình ảnh về một đất nước Afghanistan mà cho cho là tinh khiết. Và nhà nước đó không phải là một nhà nước phúc lợi. Đó là một sự cai trị mà mọi người phải tuân theo mệnh lệnh của họ. Đó là sản phẩm của một phiên bản của Hồi giáo được nhào nặn theo ý họ."
Taliban đã nhiều lần tuyên bố họ đã cải cách nhiều chính sách hà khắc mà họ áp đặt vào cuối những năm 1990, đặc biệt là những chính sách liên quan đến phụ nữ.
Nhưng giảng viên quan hệ quốc tế của Đại học LaTrobe, Niamatullah Ibrahimi, người đã theo dõi quá trình tiếp quản của họ diễn ra, nói rằng hành vi của họ không phản ảnh những tuyên bố đó của họ.
"Một Taliban không tôn trọng quyền của phụ nữ, không tôn trọng các dân tộc thiểu số và nó nằm trong chính sách, hành vi của họ và nó đã được nhìn thấy, những thứ còn lại thì tôi nghĩ cũng sẽ được nhìn thấy. Chúng tôi cũng chưa có bằng chứng nào cho thấy Tliban sẽ thay đổi quan điểm đó của họ cả. Bởi vì trong nhiều khu vực mà họ kiểm soát, chúng tôi thấy họ đã áp đặt những hạn chế đối với phụ nữ. Vì dụ như tại thành phố Herat, có báo cáo cho biết họ đã cấm các nữ sinh viên đại học được tiếp tục học. Tại một ngân hàng ở Kandahar, họ đã cấm nhân viên nữ và chỉ giữ lại nam giới làm việc."
Trong 20 năm thì có một điều thay đổi ở Taliban là sự tinh vi trong thông điệp của họ.
Vào tuần qua, người ta đã chứng kiến những đoạn video quay cảnh cư dân Kabul ôm hôn các chiến binh Taliban được cho là bằng chứng cho thấy họ đã giành được ủng hộ đồng tình của dân chúng.
Các nhà phân tích như Niamatullah Ibrahimi nói rằng chính ý tưởng về một ‘Taliban 2.0’ một Taliban cập nhật, đổi mới và cải tổ là sản phẩm do chính quân nổi dậy tạo ra.
"Chúng tôi biết có nhiều phe phái khác nhau trong Taliban. Một số hiểu biết hơn về phương tiện truyền thông, họ đã đi quanh Kabul để chụp ảnh, tuyên bố rằng họ sẵn sàng hỗ trợ an ninh, đưa ra một hình ảnh của một chính phủ kiểm soát và có trách nhiệm với công dân của mình. Nhưng chúng tôi cũng đã thấy bằng chứng về việc các nhóm Taliban đang truy lùng mọi người, gõ cửa nhà họ."
Giáo sư Christine Fair của đại học Georgetown nói, Taliban hiểu rõ họ muốn gì, và cái điều họ muốn không phải để thu phục dân chúng mà làm cho họ sợ để cai trị.
"Taliban không chiếm được tình cảm của dân chúng, họ không bao giờ có, và họ cũng không muốn. Nếu họ nghĩ rằng họ có thể thu phục tình cảm của dân chúng thì họ sẽ ra tranh cử. Nhưng họ không bao giờ làm vậy, vì họ biết mình không thu phục được nhân tâm. Những gì Taliban làm là khiến người ta khiếp sợ. Đó là cách của họ, và có một từ để nói về họ là tàn bạo."
Vậy lãnh đạo của Taliban là ai?
Người được gọi là 'thủ lĩnh tối cao' của Taliban là Haibatullah Akhundzada kể từ năm 2016.
Ông đã không được nhìn thấy công khai trong nhiều năm; người tiền nhiệm của ông ta đã bị giết trong một cuộc tấn công bằng máy bay không người lái của Hoa Kỳ,
Bộ mặt công khai hơn nhiều của Taliban là Abdul Ghani Baradar, người từng là trưởng đoàn đàm phán của họ với Hoa Kỳ vào tháng 9 năm 2020 tại Doha.
Ông Baradar trở lại Kandahar sau khi Kabul thất thủ, và hiện là nhà lãnh đạo chính trị trên thực tế của Afghanistan.
Nhưng Giáo sư Maley nói rằng phần lớn cách thức hoạt động của hai người đàn ông này vẫn còn là bí ẩn.
"So với những gì đang diễn va và với tất cả những gì mà nhiều nhà phân tích có trong tay thì có thể nói rằng chúng ta biết quá ít ỏi quá khiêm tốn về các động lực chính trị nội bộ của phong trào Taliban. Khoảng một thập niên trước, các cường quốc phương Tây nghĩ rằng họ đang đàm phán với phó thủ lĩnh của Taliban thế nhưng hóa ra đó chỉ là một người bán tạp hóa từ thành phố Quetta của Pakistan mạo danh là phó thủ lĩnh của Taliban, và ông này đã lặn đi sau khi ôm được một mớ tiền."
Nhiều người coi thỏa thuận hòa bình giữa Taliban với Hoa Kỳ vào năm ngoái là mang lại cho lực lượng nổi dậy tính hợp pháp quốc tế.
Giờ đây, khi họ đã củng cố được vị thế của mình trên đất nước, một số lực lượng khác trong và ngoài khu vực đã chào đón họ.
Hôm thứ Hai, một phát ngôn viên của Bộ Ngoại giao Trung Quốc cho biết Trung Quốc đã sẵn sàng cho các mối quan hệ “hữu nghị và hợp tác” với Afghanistan.
Và đại diện đặc biệt của Tổng thống Nga Vladimir Putin về Afghanistan cho biết Nga đã bắt đầu các cuộc đàm phán với Taliban gần như ngay lập tức sau khi họ nắm chính quyền. Giáo sư Maley nói về điều này:
"Về khía cạnh này, các quốc gia cần phải dòm chừng là Trung Quốc và Nga, những người đang liếm môi thèm thuồng trước miếng mồi ngon bày ra trước mắt qua sự thất bải thảm hại của Hoa Kỳ ở Afghanistan. Một thảm họa khó mà nguôi ngoai đang được trưng bày ra đó trước màn hình tivi. Trung Quốc và Nga chắc chắn sẽ cố gắng tranh thủ thời cơ nắm bắt bất kỳ cơ hội nào ở phần thế giới đột nhiên hiện ra trước mắt họ từ sự thất bại tệ hại của người Mỹ."
Nhiều người hiện đang chuyển sự chú ý sang câu hỏi Taliban sẽ làm gì tiếp theo.
Giáo sư Fair nói rằng hành vi của họ ở các quận mà họ tiến vào cai quản trước đó là một câu trả lời rõ ràng cho câu hỏi này.
"Chúng tôi đã nghe báo cáo rằng họ đi vào các ngôi làng và bắt cóc các cô gái trẻ để buộc kết hôn với họ. Đây là những cô gái còn rất trẻ chưa tới tuổi teen tuổi vị thành thiếu niên nữa mà hẳn còn là trẻ em. Và tôi cũng dự đoán rằng những gì chúng ta sẽ thấy từ họ thực sự sẽ còn tồi tệ hơn nhiều so với những gì chúng ta đã thấy trong những năm 1990. Do bởi Afghanistan hiện nay là một dân số trẻ áp đảo. Trong 20 năm qua, những người trẻ này đã lớn lên và mong đợi một thế giới khác với những gì mà cha mẹ chúng đã phải đối mặt. Và để dập tắt những khát vọng này, sẽ phải trải qua rất nhiều bạo lực."
Giáo sư Maley Đại học Quốc gia Úc cảnh báo mọi người không nên bị lừa bởi bất kỳ sự yên tĩnh tương đối nào mà chúng ta có thể thấy trong vài tuần tới.
"Bản thân tôi nghĩ rằng Taliban sẽ lặng lẽ tiến hành mọi việc trong lúc vẫn còn người nước ngoài ở đó. Thời điểm nguy hiểm sẽ diễn ra vào khoảng thời gian từ sáu đến tám tuần khi phần lớn những người nước ngoài đã rút đi khỏi, khi sự chú ý của quốc tế đã bớt đổ dồn vào Afghanistan. Tại thời điểm đó, tôi nghĩ rằng chúng ta có thể sẽ chứng kiến những biện pháp nghiêm khắc nhằm cắt đứt các kênh thông tin liên lạc có thể cho biết về những gì đang xảy ra ở đó qua việc họ sẽ tịch thu điện thoại di động và những thứ tương tự. Và tôi nghĩ rằng có một mối nguy thực sự là chúng ta có thể bắt đầu thấy những tội ác tàn bạo hàng loạt đang diễn ra ở Afghanistan."
Mời vào phần audio để nghe toàn bộ nội dung
