Ở làng Tha Ton, nằm nép mình trên những ngọn đồi chỉ cách biên giới Thái Lan với Myanmar ba cây số, cuộc sống gần như không thể thiếu sông Kok.
Hàng trăm năm nay, dòng sông đã cung cấp cá cho gia đình họ, nước tưới cho mùa màng và giữa cái nóng oi bức của mùa hè, là nơi để con cái họ tắm mát.
Đối với Gob Kotekham, đó là nơi ông đã làm bè cả đời.
Chưa bao giờ nó làm ông ấy bị đau yếu, cho đến bây giờ.
“Mỗi năm khi tôi làm bè, tôi có thể bị phát ban một hoặc hai lần, nhưng chỉ trong vòng một tuần là hết. Lần này, tôi bị phát ban rất nhiều và chúng cứ lan rộng. Những ngứa ngáy mà tôi chưa bao giờ cảm thấy như vậy trước đây. Ban đầu tôi nghĩ mình bị dị ứng với thứ gì đó, nhưng sau đó những người giúp tôi đóng bè cũng bị đau yếu. Bạn tôi bị đứt tay và vết thương của anh ấy không lành. Một người khác xuống nước và bị sốt. Sau đó, sau hai tháng, tình trạng vẫn không thuyên giảm, nên tôi đã đi khám bác sĩ”, Gob Kotekham.
Lúc đó, sông Kok chuyển sang màu cam kỳ lạ và các báo cáo về bệnh tật, ngày càng khó có thể bỏ qua.
Hai đứa trẻ, hai và sáu tuổi đã bị bệnh, sau khi ăn cá song, kết quả xét nghiệm cho thấy nồng độ thạch tín hay asen trong cơ thể chúng cao bất thường.
Cá bắt đầu chết dạt vào bờ và ngư dân bắt đầu báo cáo những dị tật kỳ lạ, trong số cá đánh bắt hàng ngày của họ.
Những con voi được tắm lâu ngày dưới song, bắt đầu xuất hiện các vết phát ban và mụn nhọt bất thường trên da.
Các viên chức từ Cục Kiểm soát Ô nhiễm Thái Lan đã đến kiểm tra nước và phát hiện ra nồng độ thạch tín, cao gấp ba lần giới hạn an toàn.
Chính quyền địa phương sau đó đã ra lệnh cho mọi người tránh xa nguồn nước, khiến nguồn thu nhập lớn nhất của ngôi làng này bị hạn chế và khiến ông Kotekham lâm vào cảnh nợ nần.
“Khi tôi đóng bè, tôi phải mua gỗ. Tôi đã đầu tư khoảng 50-60 ngàn baht và năm nay, không một ai đến, chẳng một khách hàng nào cả. Vậy là tất cả chúng ta đều mắc nợ. Không chỉ riêng tôi, mà cả làng đều ngập nợ”, Gob Kotekham.
Được biết tám đợt xét nghiệm nước liên tiếp, đã xác nhận nồng độ thạch tín cao nguy hiểm trong sông Kok.
Ban đầu, nguyên nhân được đổ lỗi rộng rãi là do khai thác vàng ở thượng nguồn Myanmar, vốn là một nguyên nhân phổ biến gây ô nhiễm asen.
Sau đó, các nhà nghiên cứu tại Quỹ Nhân quyền Shan đã xem ảnh vệ tinh cho thấy, hai địa điểm khai thác đất hiếm bên kia biên giới ở phía nam bang Shan, nơi bắt nguồn của sông Kok.
Người phát ngôn của nhóm Sai Hark Jet cho biết, các địa điểm khai thác nằm cách bờ sông khoảng hai đến ba kí lô mét, trên lãnh thổ do Quân đội bang Wa Thống nhất kiểm soát, đây là lực lượng dân quân hùng mạnh nhất của bang Shan.
“Chúng tôi cũng so sánh chúng với hoạt động khai thác đất hiếm ở Kachin, và cách bố trí các hồ lọc cũng giống nhau. Vì vậy chúng tôi cho rằng, đây không chỉ là hoạt động khai thác khoáng sản thông thường, mà chắc chắn có liên quan đến hoạt động khai thác đất hiếm ở Kachin. Chúng tôi cũng nghe người dân địa phương nói rằng, tất cả nước đều có màu nâu và họ không thể sử dụng được nữa, nhưng họ vẫn phải dùng vì không có nguồn nước nào khác. Cộng đồng ở bang Shan không dám lên tiếng, vì sợ chính quyền địa phương”, Sai Hark Jet.
Được biết Quân đội bang Wa Thống nhất, chưa phản hồi yêu cầu bình luận của SBS.
Việc khai thác đất hiếm, sử dụng hóa chất để tách các khoáng chất quý giá khỏi quặng và tiến trình này để lại chất lỏng bị ô nhiễm nặng nề, thường chảy ngược trở lại nguồn nước nếu không được xử lý cẩn thận.
Chính quyền Thái Lan cho biết, họ đang lên kế hoạch lắp đặt khẩn cấp các bẫy trầm tích trên sông Kok, để ngăn thạch tín chảy xuống hạ lưu.
Nhưng các nhà lãnh đạo địa phương ở Tha Ton lo ngại rằng, chỉ riêng điều đó sẽ không giải quyết được cuộc khủng hoảng này.
Nhà sư địa phương Phra Mahanikom muốn, Bangkok hợp tác trực tiếp với các nhà lãnh đạo quân sự Myanmar tại Naypyidaw, để chấm dứt mọi hoạt động khai thác khoáng sản trái phép qua biên giới.
“Nếu chúng ta chỉ cố gắng giải quyết vấn đề, bằng cách hồi sinh dòng sông mà không đóng cửa các mỏ, chúng ta sẽ không thể giải quyết được vấn đề. Và nếu không thể khắc phục được, thì cộng đồng sẽ thay đổi và lối sống của chúng ta sẽ thay đổi”, Phra Mahanikom.
Phra Mahanikom sinh ra và lớn lên ở Tha Ton, sau khi chuyển đi du học, ông trở về trụ trì chùa Tha Ton là một ngôi chùa nằm trên đỉnh đồi, nhìn xuống ngôi làng và dòng sông.
“Tôi đã tắm ở sông Kok vào ngày tôi chào đời. Ngày đầu tiên nghe tin, tôi đã bước lên cầu và nhìn ra dòng sông. Nó lầy lội, rất lầy lội. Hôm đó, tôi được biết mẹ tôi đang ở phòng chăm sóc đặc biệt, còn tôi thì ở sau cánh cửa kính. Tôi không thể nói chuyện với mẹ, không thể chạm vào mẹ, không thể hỗ trợ mẹ, dù chỉ một chút. Đó là cảm nhận của tôi”, Phra Mahanikom.
Được biết Tha Ton là một ngôi làng có chưa đến 20 ngàn người, hầu hết họ đều phụ thuộc vào dòng sông theo cách này hay cách khác để sinh tồn.
Hiện tại vào mùa mưa, có đủ nước chảy từ các ngọn núi trong vùng, để tưới tiêu cho mùa màng, nhưng chẳng bao lâu nữa, ngôi làng sẽ lại phải dựa vào nước sông.
Ông La Boonruang đã sống trong ngôi nhà ngay bên bờ sông Kok hơn 50 năm cho biết, nghề nông và đánh cá là tất cả những gì ông từng biết.
“Trước đây, nếu không có đủ nước, chúng tôi có thể đi lấy nước từ sông về đồng ruộng. Nhưng giờ đây, điều này rất nguy hiểm. Nó ảnh hưởng đến tất cả mọi người. Không chỉ một người, không chỉ cả làng, mà cả dòng sông dù nó dài bao nhiêu kí lô mét”, La Boonruang.
Được biết nạn ô nhiễm đã lan rộng hơn thế nữa.
Sau khi chảy qua Tha Ton, sông Kok đổ vào sông Mê Kông, tuyến đường thủy quan trọng nhất Đông Nam Á và là nơi đã phát hiện nồng độ thạch tín cao bất thường.
Cho đến nay, chính quyền Thái Lan đã lấy mẫu nước từ ba địa điểm, trải dài khoảng 20 kí lô mét trên sông Mê Kông, tất cả đều cho thấy nồng độ asen vượt quá giới hạn an toàn.
Tại ngôi làng nhỏ Sob Kok, cách biên giới Myanmar khoảng 15 kí lô mét về phía hạ lưu, ngư dân địa phương là Somdet Thanatulayakul cho biết, họ đã bắt đầu phát hiện cá dị dạng, trong số cá đánh bắt hàng ngày của mình.
“Có một số con cá bị sẹo. Chúng tôi đã nhìn thấy chúng nên không ăn, nhưng họ đã mang chúng đi xét nghiệm, và khi họ quay lại, chúng đã bị nhiễm thạch tín. Người mua giờ đây sợ ăn cá vì tin tức này. Trước đây, tôi có thể kiếm được hơn 1000 baht mỗi ngày, nhưng giờ, chúng tôi thậm chí không thể kiếm được 300 baht trong một tuần”, Somdet Thanatulayakul.
Hiện nay, ngày càng có nhiều bằng chứng cho thấy, hoạt động khai thác đất hiếm đang gây ra cuộc khủng hoảng ô nhiễm.
Chính phủ Thái Lan đã ủy quyền cho Phó Giáo sư Tanapon Phenrat, của Đại học Naresuan nghiên cứu nguồn nước.
“Chúng tôi đã lấy nước, đất, trầm tích và một số loại cây ăn được, cùng với cá từ năm trạm ở Chiang Rai. Chúng tôi đã định lượng khoảng 15 loại nguyên tố, hoặc ion trong các mẫu nước. Sau đó, chúng tôi so sánh "dấu vân tay hóa học", tức là tỷ lệ các nguyên tố khác nhau, với các mẫu nước chúng tôi thu được từ hoạt động khai thác đất hiếm ở Kachin. Nồng độ ở Thái Lan thấp hơn, nhưng tỷ lệ hóa chất vẫn tương tự. Điều này sẽ dẫn đến kết luận, hoặc ít nhất là xác định rằng, nó chủ yếu liên quan đến khai thác đất hiếm”, Tanapon Phenrat.
Trong khi đó việc lập bản đồ của Cơ quan Phát triển Công nghệ Địa tin học và Vũ trụ của Chính phủ Thái Lan, đã phát hiện 60 điểm đất bị xáo trộn trên khắp bang Shan, bị nghi ngờ có liên quan đến khai thác, 21 trong số đó được cho là mới hoạt động trong năm nay.
Cơ quan này không phân biệt, giữa các mỏ thông thường và các mỏ đất hiếm, nhưng Tổ chức Nhân quyền Shan cho biết, việc lập bản đồ của họ đã phát hiện tổng cộng 47 điểm, khai thác đất hiếm trên khắp bang Shan.
Nhiều điểm trong số đó, nằm gần nước láng giềng Trung Quốc, quốc gia đã nhập khẩu gần 42 ngàn tấn đất hiếm từ Myanmar, vào năm 2023 với mức cao kỷ lục.
Cho đến nay, Phó Giáo sư Tanapon cho biết mức asen được phát hiện trong sông Mekong vẫn thấp hơn nhiều, so với mức được tìm thấy ở ba nhánh của nó, bắt nguồn từ bang Shan của Myanmar, đó là sông Kok, sông Sai và sông Ruak.
Nhưng ông tin rằng, chúng ta vẫn chưa thấy được toàn bộ tác động.
“Các chất ô nhiễm cần thời gian để vận chuyển. Khi chúng ta nói đến asen, chì, chúng tồn tại ở dạng hạt, trong các trầm tích nhỏ hình thành trên sông. Những thứ này không di chuyển nhanh như nước. Nó sẽ hình thành nhiều hạt hơn, nhiều trầm tích hơn và sẽ di chuyển từng đợt, từng đợt một, chắc chắn sẽ có nhiều tác động hơn. Tình trạng này vẫn chưa ổn định”, Tanapon Phenrat.
READ MORE
Bắc cực nay cũng bị ô nhiễm
Được biết Thái Lan, Lào và Myanmar đều có mặt trên sông Mê Kông, sau đó, dòng sông tiếp tục chảy xuôi vào Campuchia và Việt Nam với tên Cửu Long, nuôi sống 60 triệu người thông qua nghề cá, nông nghiệp và nước uống trước khi đổ ra Biển Đông.
Đó là mức độ mà nhà môi trường Pianporn Deetes, từ tổ chức phi chính phủ International Rivers cảnh báo rằng, ô nhiễm có thể lan rộng nếu không được ngăn chặn.
“Đây là tội ác môi trường lớn nhất, mà tôi từng biết. Đó là bạo lực lâu dài. Hậu quả có thể chưa thấy trong vòng 1 hoặc 2 năm, nhưng nó có thể biểu hiện trong 3, 5 hoặc 10 năm tới với trẻ sơ sinh. Sức khỏe cộng đồng là vấn đề đáng lo ngại nhất đối với chúng ta. Chúng tôi không muốn thế hệ tương lai của chúng ta bị bệnh”, Pianporn Deetes.
Trong khi đó các nhà hoạt động Thái Lan tin rằng, các nhà đầu tư Trung Quốc phần lớn đứng sau sự gia tăng khai thác khoáng sản trên khắp bang Shan.
Bắc Kinh kiểm soát khoảng 70% hoạt động khai thác đất hiếm trên toàn cầu và chiếm 90% quá trình chế biến, trong đó các khoáng sản được chuyển đổi thành các nguyên tố, được sử dụng trong nhiều công nghệ hiện đại, bao gồm điện thoại thông minh, hệ thống vũ khí và pin sạc.
Vào tháng 6, Đại sứ quán Trung Quốc tại Bangkok đã phản hồi các báo cáo về ô nhiễm, nói rằng, "Trung Quốc đã chỉ thị cho các công ty Trung Quốc, hoạt động ở nước ngoài tuân thủ luật pháp của nước này và luôn hoạt động hợp pháp”.
Nhưng bà Deetes cho biết, hầu hết các địa điểm khai thác được xác địn,h đều nằm trong các khu vực nằm ngoài sự kiểm soát của chính quyền quân sự Myanmar, nghĩa là bất kỳ quy định nào về môi trường, đều không thể thực thi.
“Chuyện này đang xảy ra ở một khu vực, không hề có luật lệ hay quy định nào về tiêu chuẩn an toàn. Đây chỉ là khởi đầu của thảm họa. Chúng tôi đã được biết từ bang Kachin rằng, có tới 300 mỏ hợp pháp hoặc bất hợp pháp, đang hoạt động với sự tham gia của các nhà đầu tư từ Trung Quốc, hoặc các nhà đầu tư nói tiếng Trung. Ở thượng nguồn sông của chúng tôi, chỉ có một vài mỏ. Nhưng sẽ ngày càng có nhiều mỏ hơn nữa, nếu chính phủ không hành động. Cái giá phải trả đang được trả bởi sông ngòi, rừng núi, đất đai và tương lai của chúng tôi”, Pianporn Deetes.
READ MORE
SBS Việt ngữ
