Uma Publikasaun TIO: Lori Timor ba Mundu no Lori Mundu ba Timor

Foto hamutuk iha biblioteka no nain ba uma publikasaun TIO

Robin Araujo hanesan Diretor ba Uma Publikasaun TIO ho nia kaben, Gizela Mesquita, hanesan Xefe Editór ba sira nia negosiu, hasai hamutuk foto ho sira nia kolega no kliente husi Australia iha sira nia biblioteka iha Dili, Timor-Leste Credit: Uma Publikasaun TIO

Uma Publikasaun TIO, hanesan uma publikasaun Timor-oan nian ida ne'ebe loke ba Timor-oan sira ho objetivu lori koñesimentu Mundu nian ba Timor no mos lori Timor-oan sira nia matenek no hanoin ba Mundu.


Husi Estante livru ba Biblioteka no Uma Publikasaun

Saida maka hahú hanesan hobby ka pasatempu ba domin pesoál ema ida nian hodi le'e livru ... ikus mai sai buat ida ne'ebé boot no signifikadu tebes.

Istoria ida ne’e hahú iha tempu inserteza nian. Durante konfiniamentu COVID 19, fronteira, eskola no buat hotu ne’ebe maka halao iha liur taka hotu. Hanesan ema seluk, Gisela Mesquita, feto timor-oan ne’ebe hela iha Dili, Timor-leste ho nia familia hela metin mos iha uma. Gizela ema ida ne'ebe gosta tebes le'e livru, maibe durante tempu COVID nia labele sai atu sosa livru foun ka troka livru ho ema ruma.

Husi situasaun ne'e, nia hahu mosu idea ida atu loke grupu online hodi fahe hanoin ba livru sira ne'ebe nia le'e ona. Livru premeiru ne'ebe nia fahe mak "empoderamentu feto".

Gizela dehan" hau komesa halo online group ida iha facebook bolu "Great bookshop" ne'ebe hau share livru ne'ebe hau le'e. Livru ne'ebe hau fahe motiva tebes kolega sira. Depois de fulan nen hau haree demanda ne'e sae tebes".

Idea ida ne'e hetan suporta maka'as husi nia kaben.Nune'e iha 2021, sira rua hari'i bibilioteka ida iha sira nia uma sorin.
Hau haree bibilioteka iha Timor ka Dili laran laiha tebes, susar tebes atu promove kultura le'e se ita laiha rekursu, laiha biblioteka ida
Gizela Mesquita, Xefe Editór Uma Publikasaun TIO
Komesa husi ne'eba, Gizela ho nia kaben komesa hari'i biblioteka ki'ik ida. Nia mos hetan azuda livrus husi fatin seluk hanesan Australia no nasaun seluk tan.
Gizela Mesquita ho nia kaben Robin Araujo
Gizela Mesquita, Xefe Editór ba Uma Publikasaun TIO hamrik hamutuk ho nia kaben Robin Araujo, hanesan Diretor ba sira nia negosiu ne'e iha sira nia bilioteka komunitaria Credit: Gizela Mesquita
Husi hanoin loke bibilioteka, ikus mai Gizela iha tan hanoin inovasaun foun no ida ne'e hodi loke uma publikasaun. Razaun maka katak " Timor-oan barak iha talentu atu hakerek, maibe atu publika sira tenki ba rai liur atu publika".

Alendie ne'e, nia mos hakarak tebes atu bele tradus livru famozu sira ne'ebe fa'an ho susesu iha merkado internasional, hodi nune'e bele tradus ba lian Tetum. Livru dahuluk ne'ebe nia hakarak atu tradus maka livru "IKIGAI", Mehi ida ne'e realisa duni, depois nia hetan lisensa no asina akordu ho autor hosi livru premeiru internasional nian ida ne'e.

Nia esplika tanba sa mak livru ne'e nia hakarak atu tradus ba Tetum.

"Razaun tanba baseia ba dadus ne'ebe mak livru ne'ebe mak ema sosa barak liu iha ami iha bookshop. Durante tinan lima ami loke biblioteka ne'e, Livru rua maka "IKIGAI" ho "Why Nations Fail" maka fa'an barak liu. Hau hanoin tanba presaun ne'ebe maka ema barak hasoru, tanba situasaun ka kondisaun ne'ebe sira hasoru, livru IKIGAI bele fo klaru instrusaun oinsa atu hadia ema nia moris iha idea simplis ida".

Lansamentu TIO no Livru ha'at

Iha Maiu 2025, mehi no inovasaun ne'ebe hamosu hosi Gizela Mesquita ho nia kaben, hetan duni konhesementu liu husi lansamentu ofisial ba sira nia Uma Publikasaun TIO no iha fatin hanesan lansa mos livru foun ha'at ne'ebe hakerek hosi eskritór/a Timor-oan sira.

Livru ha'at ne'e; tolu mistura hosi fiksaun no ida livru akadémiku ida. Livru sira ne'e hotu hakerek ka ko-dezenvolve husi hakerek-nain/eskritór/a timor-oan sira.
Lansamentu Livru no Lansamentu Uma Publiksaun TIO iha Dili, Timor-Leste
Iha dia 2 de Maio 2025, lansamentu ofisial ba Uma publikasaun TIO no publikasaun Livru ha'at halao iha Timor-Plaza, Dili, Timor-Leste. Husi liman karuk ba loos iha foto ne'e maka: Ricardo Antunes (tradutor), Mário Pires (autor livru Husi Mundu Virtual Domin), Andrea Hilaria Li (autora livru MOON), Marcelo Amaral (autor livru peskiza saúde ), Feliz Piedade (Ambassador ba leitura Great bookshop), Rosa Tilman (Diretora Instituto Nacional Linguística), Manuel Araújo (Docente, Instituto São José de Brito), Joelcio Guterres (Jerente uma publikasaun TIO) Credit: Uma Publikasaun TIO
Livru sira ne'e maka:
- MOONU, romanse fiksaun espekulativu ida hosi Andrea Hilaria Lee ho tinan 13
- Laloran Moris, livru romanse ida husi Lena Mafalda
- Husi Mundo Virtual ho Domin, husi Mário de Oliveira Pires
- Hatan ba Pergunta 100+ kona-ba metode peskiza iha area saude.

Iha tempu lansamentu ne'e, TIO mos halo soft launched ba livru "IKIGAI".

Joel Guterres, hanesan jerente ba uma publikasaun ne'e esplika sira nia estratejia atu oinsa dada leitor ka le'e nain sira ba livru ne'ebe sira publika. Tanba ita hatene katak publika livru hanesan buat ida. Halo ema atu lee ne'e buat seluk. Iha mundu dijitál, livru dala barak haree hanesan neineik liu atu le'e ka dada ema nia interese. Maibé TIO iha estratéjia ida.
Ami nia misaun mak dada ema nia interese. Ami iha koneksaun forte ho "movimentu letra" no grupu sira seluk tan, tanba sira mos iha audiensia rasik
Joel Guterres, Jerente ba Uma Publikasaun TIO
Servisu ho sira bele fo liu tan naroman ba ami. Alendie ne'e ami mos sei promove livru sira ne'e liu husi media sosial".
Joel Guterres
Joel Guterres, Jerente ba Uma Publikasaun TIO Credit: Joel Guterres
Liga ba tradusaun livru IKIGAI nian, Joel haktuir katak, sira nia servisu hamutuk ho indiviual hanesan Sr. Ricardo Antunes hodi uza lian Tetum ne'ebe INL uza, ne'ebe tuir nia hatete hanesan mos lian Tetum ne'ebe uza hosi governu.

Joel mos hatutan tan katak, sira sei tau matan mos ba audiensia sira nia interese ba livru sira ne'e. Husi ne'eba ba futuru sira bele iha ona idea ka planu ida atu oinsa promove ka fa'an liu tan livru ne'e'be audiensia sira hakarak.

Hakerek-na'in livru Foin-sa'e ida koalia

Andrea Hilaria Le, mak hanesan autora livru ida iha lian Ingles ho titlu "MOONU". Ho idade 23 anos, Andreia hakerek ona livru ho pajina 120 iha lian Ingles no ida ne'e laos buat ida ne'ebe fasil. Andreia mos sei eskola hela iha Instituto Brito iha Ulmera, Liquisa.

Iha intervista ho SBS Tetum, Andreia fahe nia esperensia bainhira nia hakerek livru ida ne'e, ne'ebe nia hatete hakerek iha tempu ne'ebe mak susar ba nia, bainhira nia inan opera hela.

Momentu ne'eba nia observa situasaun no saida mak akontese iha Timor. Nia haree katak jerasaun foun sira laiha reasaun ba saida mak akontese iha mudnu ka iha Timor. Tanba ne'e hau hakarak aponta no elobora idea ne'ebe nia iha.

Andrea haktuir "Hau haree katak hau hanesan individu ida hau bele koko aponta saida mak akontese iha Timor, liu-liu kona ba kompleksidade ho poder, ne'ebe liga ho identidade, globalizasaun nio manipulasaun".

Nia istória esplora manipulasaun, podér, no importánsia atu hatene sé maka ita-boot, liuliu iha mundu globalizadu.
Andrea Hilaria Li, Autora ba livru MOON
Andrea Hilaria Li ho nia livru MOONU ne'ebe nia hakerek iha lian Inglés no publika husi Uma Publikasaun TIO Credit: Andrea Hilaria Li no Uma Publikasaun TIO
Andreia mos iha planu atu fahe nia livru ne'e iha lian Tetum ba audiensia sira.

Pontu importante ne'ebe mak nia hakarak audensia sira hatene maka" atu hatene sira nia identidade, laos deit sira nia-an, maibe sira nee asosia ho saida deit?"
Se ema iha identidade ne'ebe metin, ema ne'e bele kestiona injustisa, problema sosial iha sira nia kontextu, hodi nune'e sira bele hatan ka resolve problema ne'ebe iha sira nia kontextu".
Andrea Hilaria Li, autora livru MOONU

Hari'i Kultura le'e iha uma

Ba Gizela importante tebes atu "walk the talk" ka pratika saida mak ita koalia ba ema. Nune'e, iha nia familia, nia ho nia laen hanorin sira nia oan sira no jerasaun foun hosi sira nia familia atu le'e livru.

Gizela hatete " hau nia oan feto gosta le'e, hau nia oan mane foin komesa le'e. Iha uma, ami iha regra ida labele uza screen to'o sira boot. Ami halo deal ho ami nia oan sira no fo insentive ba sira atu le'e livru".

Nia mos halo kuiz online, no dezafiu nia oan sira atu lee no dada mos interese labarik sira seluk iha sira nia familia.

Uma publikasaun TIO mos hari'i ona website ida atu fahe livru sira ne'ebe sira publika ba mundu tomak, atu nune'e literatura Tetum bele to'o mos ba diáspora, liu-liu ba Timoroan sira iha Austrália, U.S. no mos nasaun seluk.

Sira mos iha pajina sosial media ho naran "great bookshop" ne'ebe ema bele vizita no haree.

Saida mak Tuir mai

TIO nia objetivu tuirmai maka sira hakarak atu tradús livru famozu internasional ida ho titlu " Why Nations Fail" ka tanba sa mak nasaun monu. Livru ida ne'ebé fa'an di'ak tebes no koalia kona-ba ekonomia, politika no instituisaun sira.

Gizela sublinha katak hanesan mos IKIGAI, livru ida ne'e dada tebes ema nia interese atu hatene liu tan. Nune'e nia ho nia ekipa iha ona planu atu tradus livru ida ne'e.

Gizela "Livru ida-ne'e iha ligasaun ho Timor nia realidade. Livru ne'e esplika tanba saida maka nasaun sira susesu ka monu no oinsa nasaun hirak ne'e ultrapasa problema ne'ebe sira hasoru. Hau haree katak ida ne'e relevante tebes ba Timor nia situasaun. Ami hakarak ida-ne'e atu iha lian Tetum tanba interese ne'ebe hatudu boot tebes. Livru ida ne'e sei azuda ema hanoin".
Buat ne'ebé ami hakarak haree maka mudansa iha ema nia hanoin
Gizela Mesquita, Xefe Editór Uma Publikasaun TIO
Agora dadaun, sira nia uma publikasaun iha hela prosesu atu tradus livru ne'e, depois de sira halo kontaktu no hetan lisensa husi autor livru ida ne'e. Tuir planu, livru ne'e sei disponivel ba publiku iha lian Tetum iha tinan 2026.
Livru ha'at ne'ebe publika ofisialmente iha dia Maio 2025
Livru ho titlu " Husi Mundu Virtual ho Domin", autor Mário Oliveira Pires, Livru "Hatan ba pergunta 100+ kona-ba metode peskiza iha area Saúde" autor Marcelo Amaral, Livru "Laloron Moris" autora Lena Mafalda no Livru "MOONO, the adventure and the shadow war" autora Andrea Hilaria Li Credit: Uma Publikasaun TIO
Planu seluk mos maka atu promove livru husi autor lokal sira iha rai liur. Tuir planu, sira sei servisu ho Gramedia indonesia iha Bali no sei haruka sira nia "in-house talent" hanesan Andreia atu ba tuir mos eventu ruma iha Bali ba hakerek-na'in sira. Gizela mos iha mehi katak loron ida autor Timor-oan ida nia livru no nia naran sei sai iha New York Best Sellers.
Tempu to'o ona ba ita Timor iha rasik ita nia publishing house ne'ebe independente no fo prioridade ba ita nia lian Tetum no ba ita nia autor rai-laran rasik
Gizela Mesquita, Xefe Editór Uma Publikasaun TIO

Share
Follow SBS Tetum

Download our apps
SBS Audio
SBS On Demand

Listen to our podcasts
Independent news and stories connecting you to life in Australia and Tetum-speaking Australians.
Ease into the English language and Australian culture. We make learning English convenient, fun and practical.
Get the latest with our exclusive in-language podcasts on your favourite podcast apps.

Watch on SBS
SBS World News

SBS World News

Take a global view with Australia's most comprehensive world news service