Trong cuộc khủng hoảng hiến pháp kịch tính nhất của Úc, vào ngày 11 tháng 11 năm 1975, cách đây tròn 50 năm, Toàn quyền thứ 18 của Úc, John Kerr, thông báo rằng Thủ tướng Gough Whitlam đã bị bãi nhiệm.
“Vậy nên, tôi, Sir John Robert Kerr, Toàn quyền Úc, bằng Tuyên cáo này, tuyên bố giải tán Thượng viện và Hạ viện.”
Sau quyết định gây chấn động, ông Gough Whitlam đứng trên bậc thềm tòa nhà Quốc hội và đưa ra tuyên bố nổi tiếng của mình:
“Có thể chúng ta nói: ‘Cầu Chúa phù hộ Nữ hoàng’, bởi sẽ chẳng có gì cứu được Toàn quyền.”
Gough Whitlam đến nay vẫn là thủ tướng duy nhất bị bãi nhiệm bởi đại diện của Hoàng gia tại Úc.
Để đánh dấu sự kiện này, Thủ tướng Anthony Albanese đã có một bài phát biểu lên án mạnh mẽ:
“Mọi người đừng nhầm lẫn. Ngày 11 tháng 11 năm 1975 không phải là một cuộc khủng hoảng hiến pháp. Đó là một cuộc phục kích chính trị phe phái. Không có tiền lệ thực sự và cũng chẳng có cơ sở chính đáng nào. Phe đối lập (Liên đảng) đã dàn dựng bế tắc ngân sách trong quốc hội và sau đó âm thầm thuyết phục Toàn quyền phá vỡ bế tắc bằng cách sa thải Thủ tướng. Sir John Kerr biện minh hành động của mình dựa trên lời khuyên sai từ Chánh án Barwick, được đưa ra một cách không đúng mực.”
Ông Albanese cho rằng việc bãi nhiệm đã hy sinh các thông lệ và thể chế chỉ để theo đuổi quyền lực.
“Thực tế, phe đối lập đã khai thác mong muốn của Toàn quyền John Kerr được đứng ở trung tâm sự kiện, và họ nuôi dưỡng nỗi hoang tưởng của ông, nỗi sợ rằng Whitlam đang lên kế hoạch thay thế ông.”
Tại sự kiện ở Tòa nhà Quốc hội Cũ, Anthony Albanese mô tả ông Gough Whitlam là một nguồn cảm hứng, nhà lãnh đạo xuất chúng đã nâng cao kỳ vọng về khả năng mà chính phủ có thể mang lại.
“Chính tại tòa nhà này, phiên bản đầu tiên của hệ thống chăm sóc sức khỏe toàn dân qua Medibank được ban hành; nơi việc tái thiết các vùng ngoại ô được đặt vào trọng tâm chính sách quốc gia; nơi những viên gạch đầu tiên của bức tường thuế quan được dỡ bỏ; những bước đầu tiên về quyền đất đai được thực hiện; nơi thế hệ mới của người Úc có cơ hội tiếp cận giáo dục đại học - một sự thay đổi cả đời. Cũng tại đây, chính sách White Australia chính thức bị bãi bỏ, quan hệ ngoại giao với Trung Quốc được thiết lập, Đạo luật Chống phân biệt chủng tộc được thông qua; Tòa án Gia đình và trợ cấp cho các bà mẹ đơn thân được thành lập, và còn rất, rất nhiều điều khác.”
Vì sao ông Gough Whitlam bị bãi nhiệm?
Tuy nhiên, giống người tiền nhiệm thuộc phe bảo thủ là Billy McMahon, Gough Whitlam cũng phải đối mặt với Thượng viện thường xuyên cản trở, khủng hoảng kinh tế toàn cầu và những nhóm lợi ích đầy quyền lực.
Đến ngày 14 tháng 10 năm 1975, ba năm sau khi lên nắm quyền, chính phủ Lao động của Whitlam đã cạn ngân sách.
Nỗ lực bí mật của Bộ trưởng Ngân khố Rex Connor nhằm vay khoản vốn khổng lồ từ nước ngoài thông qua một nhà môi giới hàng hóa người Pakistan dẫn tới vụ bê bối Loans Affair, khiến chính phủ rơi vào khủng hoảng và ông Connor phải từ chức.
Những diễn biến sau đó được một số người gọi là “một cuộc đảo chính của Thượng viện”.
Hai ngày sau, vào 16 tháng 10, Lãnh đạo phe đối lập Malcolm Fraser viện dẫn bê bối này làm lý do phá vỡ thông lệ hiến pháp, dẫn tới việc Thượng viện do phe đối lập kiểm soát chặn dự luật cấp ngân sách.
Toàn quyền John Kerr lập luận rằng một thủ tướng không thể thông qua ngân sách thì hoặc phải tổ chức bầu cử toàn quốc, hoặc từ chức.
Và rồi bế tắc xảy ra.
Ông Whitlam từ chối làm cả hai, kiên quyết “tiếp tục điều hành” và chờ phe đối lập xuống thang.
Nhưng Sir John Kerr đã sử dụng quyền dự phòng hiến định để bãi nhiệm Thủ tướng Gough Whitlam.
Vì sao sự kiện này vẫn còn gây tranh cãi?
Nhà báo chính trị Niki Savva, người có mặt hôm đó, nói với ABC rằng hành động của toàn quyền Kerr là thiếu trung thực:
“Điều tồi tệ hơn là ông ấy đã đánh lừa ông Whitlam. Ông ấy không cảnh báo trước rằng điều này có thể xảy ra, rằng đó là điều ông đang cân nhắc.”
Điều này trùng khớp với những gì Giáo sư Jenny Hocking phát hiện nhiều năm sau trong các lá thư được gửi giữa Sir John Kerr và Hoàng gia.
Các bức thư xác nhận Nữ hoàng đã biết từ tháng 9 năm 1975 rằng Sir John Kerr đang nghiêm túc xem xét việc bãi nhiệm chính phủ Whitlam, và ông đã bãi nhiệm Whitlam mà không cảnh báo - một vi phạm lớn đối với thông lệ hiến pháp.
Giáo sư Hocking đã thắng kiện lịch sử để công bố những lá thư bí mật này vào năm 2020.
“Chúng gần như chưa từng được xem xét. Và trong đó có những tài liệu cực kỳ quan trọng đã làm sáng tỏ hoàn toàn câu chuyện về vụ bãi nhiệm mà trước đây chúng ta được kể.”
Nhưng câu chuyện về can thiệp nước ngoài chưa dừng lại ở đó…
Sau khi đắc cử năm 1972, ông Whitlam phá vỡ truyền thống khi chỉ trích sự phụ thuộc của Úc vào Hoa Kỳ.
Ông phản đối việc ném bom rải thảm tại Hà Nội và Hải Phòng, và phản đối sự tồn tại của căn cứ quốc phòng Pine Gap do Cơ quan Tình báo Trung ương Mỹ (CIA) điều hành gần Alice Springs, đồng thời thúc đẩy thảo luận về chính sách đối ngoại độc lập.
Cựu Thư ký Bộ Thủ tướng và Nội các John Menadue nói với SBS rằng lập trường của Whitlam khiến người Mỹ rất khó chịu, đến mức họ gọi người Úc là “bọn hiếu hòa” và “đồng minh không đáng tin”.
“Ngay trước khi Nixon rời nhiệm sở, ông ấy đã chỉ đạo Bộ Ngoại giao và Bộ Quốc phòng soạn một báo cáo đặc biệt về quan hệ với Úc, và đó là một đánh giá khá khắc nghiệt. Báo cáo này được công bố năm 2014, và trong đó nêu rằng Hoa Kỳ sẽ tìm cách giảm quan hệ với Úc; nếu không hiệu quả, họ sẽ chuẩn bị ‘tạo điều kiện’ cho phe đối lập thắng cử tại Úc. Đó là năm 1974 - ‘tạo điều kiện cho phe đối lập chiến thắng’.”
Sau bài phát biểu gây tranh cãi của Whitlam cáo buộc CIA tài trợ cho Đảng Quốc gia do Doug Anthony lãnh đạo, Ngoại trưởng Hoa Kỳ Henry Kissinger đã gửi lời cảnh cáo tới Úc.
“Kissinger gửi công hàm phản đối tới Đại sứ Mỹ về phát ngôn của Whitlam, sau đó ông cho phép gửi một công thư, tức một lời phản đối ngoại giao gửi chính phủ Úc, tới ASIO, và đe dọa rằng nếu điều này tiếp diễn, Mỹ sẽ cân nhắc nghiêm túc việc chấm dứt các thỏa thuận quốc phòng và chính sách khác với chúng ta.”
Công thư này được gửi ba ngày trước vụ bãi nhiệm.
Ông Menadue cho biết Sir John Kerr lo sợ Gough Whitlam cũng sẽ sa thải ông, sau khi ông Whitlam cách chức người đứng đầu cơ quan tình báo ASIS, Bill Robertson.
“Tôi nghĩ đây là yếu tố cuối cùng khiến ông Kerr, theo suy nghĩ của ông ấy, có lý do đẩy Gough Whitlam xuống vực.”
Trong cuốn The Truth of the Matter, Gough Whitlam dẫn lời cựu Tổng thống Mỹ Jimmy Carter - người đã xin lỗi vào năm 1977 về sự can thiệp của Mỹ vào nội bộ chính trị Úc.
Ông Whitlam sau đó đã trình bày nội dung lời xin lỗi này trước Hạ viện Úc, và được ghi vào biên bản Hansard:
“Đảng Dân chủ Mỹ và Lao động Úc là những đảng anh em. Tổng thống Carter tôn trọng quyền dân chủ sâu sắc của các đồng minh của Hoa Kỳ. Chính quyền Mỹ sẽ không bao giờ can thiệp vào tiến trình chính trị nội bộ của Úc nữa. Họ sẽ hợp tác với bất kỳ chính phủ nào do người dân Úc bầu chọn.”
Hiện nay, Thủ tướng Albanese đã công bố việc đặt tượng ông Whitlam bên ngoài Tòa nhà Quốc hội Cũ.
READ MORE
SBS Việt ngữ
Đồng hành cùng chúng tôi tại SBS Vietnamese Facebook & SBS Vietnamese Instagram, và cập nhật tin tức ở sbs.com.au/vietnamese
