Key Points
- တၢ်ပာ်ဖှိၣ်ကျိၣ်စ့လၢ နဖိတၢ်အိၣ်မူခါဆူညါအတၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢအဂီၢ်န့ၣ် နစးထီၣ်အီၤလၢတၢ်မၤစှၤလီၤကွံာ်နနီၣ်ကစၢ်ဒၣ်နဲဒ့ၣ်ကမၣ်သ့ဝဲန့ၣ်လီၤ
- တချုးနကဲထီၣ်ပှၤအုၣ်ကီၤတၢ်လၢနဖိအတၢ်ဟံးလိၢ်စ့အဂီၢ်ဒ်ဘၣ်အခါ မၤန့ၢ်ပှၤသ့ပှၤဘၣ်စဲၤနီၣ်အတၢ်ဟ့ၣ်ကူၣ်ဟ့ၣ်ဖးတက့ၢ်
- တၢ်ကွၢ်လုၢ်ဒိၣ်ထီၣ်ဖိသၣ်လၢအအိၣ်ဒီးတၢ်ပာ်ဖှိၣ်ကျိၣ်စ့တၢ်သ့ၣ်ညါနၢ်ပၢၢ်န့ၣ် ဖဲအဝဲသ့ၣ်ကဲထီၣ်ပှၤဒိၣ်တုာ်အခါ ရဲၣ်သဲကတီၤကျိၣ်စ့ သ့ဒိၣ်ဝဲန့ၣ်လီၤ.
- What are the best ways to help your child buy their first home?
- How can you find trustworthy financial advice in Australia?
- Why is teaching kids about money important?
- How early should children learn about saving and budgeting?
မိၢ်ပၢ်သ့ၣ်တဖၣ် သူၣ်ဆူၣ်သးဆူၣ်လၢ အဖိသ့ၣ်တဖၣ် တၢ်အိၣ်မူခါဆူမဲာ်ညါအဂီၢ်န့ၣ် အကအိၣ်ဒီးကျိၣ်စ့တၢ်ဘံၣ်တၢ်ဘၢလၢပှဲၤဂ့ၤဂ့ၤန့ၣ်လီၤ.
လုၢ်လၢ်ဆဲးလၤတနီၤနီၤအကျါန့ၣ် ဖိသၣ်သ့ၣ်တဖၣ်မ့ၢ်ဒိၣ်ထီၣ်န့ၣ် တၢ်မုၢ်လၢ်အိၣ်လၢ ကက့ၤမၤစၢၤက့ၤအဝဲသ့ၣ်အမိၢ်အပၢ်, နာ်သက့, ဖဲအီစထြ့လယါကီၢ်ပူၤအံၤ မိၢ်ပၢ်သ့ၣ်တဖၣ် မၤစၢၤအဝဲသ့ၣ်အဖိလၢကျိၣ်စ့ဂ့ၢ်ဝီ, အဒိဒ်သိး, တၢ်မၤန့ၢ်သိလ့ၣ်အဆိကတၢၢ်တခိၣ်မ့ၢ်ဂ့ၤ, ဖၠၣ်စိမိၤကၠိအဘူးအလဲမ့ၢ်ဂ့ၤ, မ့တမ့ၢ် တၢ်ပှ့ၤဟံၣ်ပှ့ၤဃီမ့ၢ်ဂ့ၤန့ၣ် မ့ၢ်စ့ၢ်ကီးဝဲ တၢ်တခါလၢ အဘၣ်တၢ်မၤညီနုၢ်အီၤန့ၣ်လီၤ.
အီစထြ့လယါကီၢ်ပူၤအံၤ တၢ်ပာ်ဖှိၣ်ကျိၣ်စ့လၢ ဖၠၣ်စိမိၤကၠိတၢ်မၤလိအဂီၢ်န့ၣ် တမ့ၢ်တၢ်တခါလၢတၢ်မၤညီနုၢ်အီၤ ဒ်သိးထံကီၢ်အဂုၤအဂၤသ့ၣ်တဖၣ်ဘၣ်, ခီဖျိလၢအအိၣ်ဒီးပဒိၣ်တၢ်ဟ့ၣ်လိၢ်စ့အတၢ်ရဲၣ်တၢ်ကျဲၤ, လၢအမ့ၢ်ဖၠၣ်စိမိၤကၠိဖိသ့ၣ်တဖၣ်ဒီး ပှၤကၠိဖိလၢအမၤလိသ့သးလၢ တၢ်လုၢ်အီၣ်သးသမူအဂီၢ်တၢ်မၤလိဖုၣ်ကိးသ့ၣ်တဖၣ် ဒိးသန့ၤအသးန့ၣ်လီၤ.
ကျိၣ်စ့ဂ့ၢ်ဝီပှၤဟ့ၣ်ကူၣ်ဟ့ၣ်ဖးတၢ်ကရၢမိၢ်ပှၢ်, Financial Advice Association of Australia ကရၢ, ပှၤပၢၤလီၢ်ဆ့ၣ်နီၤ David Sharpe စံးဝဲဒၣ် မုၢ်မဆါတနံၤအံၤ တၢ်ပာ်ဖှိၣ်စ့လၢတၢ်ပှ့ၤဟံၣ်ဃီအဂီၢ်န့ၣ် မ့ၢ်ဝဲမိၢ်ပၢ်သ့ၣ်တဖၣ် အတၢ်မုၢ်လၢ်ကွၢ်စိ လၢတၢ်မၤညီနုၢ်အီၤအအါတတၢၢ်တခါန့ၣ်လီၤ.
အဝဲစံးဝဲဒၣ်, “အပူၤကွံာ်အနံၣ်တဆံအခါန့ၣ်, တၢ်တ့တၢ်ဖျီဒီး တၢ်ပှ့ၤသိလ့ၣ်သ့ၣ်တဖၣ် အိၣ်ဒံးဝဲဒၣ်လၢအမ့ၢ်တၢ်လၢတၢ်အဲၣ်ဒိးမၤဆိအီၤနာ်သက့, မုၢ်မဆါတနံၤအံၤန့ၣ် ပှၤကညီသ့ၣ်တဖၣ် အဲၣ်ဒိးပှ့ၤဆိလၢဟံၣ်ဃီန့ၣ်လီၤ.”
Moneysmart is a government website providing independent information to Australians about financial decisions they need to make. Credit: courtneyk/Getty Images
ပဒိၣ်ဒီး ပှၤတဝၢတၢ်ရဲၣ်တၢ်ကျဲၤသ့ၣ်တဖၣ်အိၣ်စ့ၢ်ကီးလၢ ကမၤစၢၤဟံၣ်ဖိဃီဖိသ့ၣ်တဖၣ် အတၢ်ပာ်ဖှိၣ်စ့ တၢ်ပညိၣ်ဖီတၢၣ်သ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. အဒိန့ၣ်, လၢတၢ်ကူၣ်ဘၣ်ကူၣ်သ့ မ့တမ့ၢ် တၢ်အိၣ်ဆိးအတၢ်လၢၤဘူၣ်လၢၤစ့အဂီၢ် တၢ်ပာ်ဖှိၣ်စ့ခီဖျိ Centrelink ကျိၣ်စ့တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤတဆီစ့ၢ်ကီး တၢ်မၤအီၤသ့ဝဲန့ၣ်လီၤ. ဘၣ်ဃးတၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤအံၤ နဃုသ့ၣ်ညါအါထီၣ်အီၤဖဲ Services Australia ဒီး Moneysmart လီပှာ်ယဲၤသန့အပူၤသ့ဝဲန့ၣ်လီၤ.
နတၢ်ပာ်ဖှိၣ်စ့အတၢ်ပညိၣ်ဖီတၢၣ်န့ၣ်မ့ၢ်အိၣ်ဒ်လဲၣ်နာ်သက့, တချုးလၢနပာ်ဖှိၣ်စ့လီၤဆီလၢနဖိအဂီၢ်ဒ်ဘၣ်အခါ တၢ်အိၣ်ဒီးတၢ်ဆိကမိၣ်ပာ်သးလၢတၢ်မၤစှၤလီၤဆိကွံာ် နနီၣ်ကစၢ်ဒၣ်ဝဲ အဒ့ၣ်ကမၣ်န့ၣ် မ့ၢ်တၢ်လၢတၢ်ကြၢးမၤအီၤတခါန့ၣ်လီၤ.
Mr Sharpe စံးဝဲဒၣ်, “ဘၣ်မနုၤအဃိလဲၣ်န့ၣ်, နမ့ၢ်ဟ့ၣ်လီၤကွံာ်နဒ့ၣ်ကမၣ်တခီ, ဘၣ်သ့ၣ်သ့ၣ် လၢခံန့ၣ် နကံၢ်နစီကအိၣ်အါလၢ နကထုးထီၣ်ဟံးလိၢ်န့ၢ်စ့လၢနကဟ့ၣ်လီၤအီၤဆူနဖိသ့ၣ်တဖၣ်အအိၣ်ဒီး အဃိန့ၣ် တၢ်ဟ့ၣ်လီၤဝံၤကွံာ်ဒ့ၣ်ကမၣ်ဒီးပာ်ဖှိၣ်စ့လီၤဆီလၢနအဖိအဂီၢ်အလီၢ်န့ၣ် တၢ်လၢနကြၢးမၤအီၤန့ၣ်မ့ၢ်ဝဲ တၢ်မၤအါထီၣ်တၢ်ဂံၢ်တၢ်ဘါ ဖဲတၢ်ဟံးလိၢ်စ့န့ၢ်အါထီၣ်အပူၤန့ၣ်လီၤ.”
ကျိၤကျဲအဂ့ၤကတၢၢ်လၢကမၤစၢၤနဖိအတၢ်ပှ့ၤဟံၣ်အဆိကတၢၢ်တဖျၢၣ်န့ၣ်မ့ၢ်ကျိၤကျဲမနုၤသ့ၣ်တဖၣ်လဲၣ်?
မ့ၢ်ဘၣ်ဃးဒီးတၢ်ပှ့ၤဟံၣ်တဖျၢၣ်အဂီၢ်န့ၣ်, မိၢ်ပၢ်တနီၤ ကမၤစၢၤအဖိသ့ၣ်တဖၣ်လၢ တၢ်ပာ်လီၤလီၤဆိစ့ (deposit) လၢတၢ်လိၣ်ဘၣ်အီၤန့ၣ်လီၤ.
ဖဲတၢ်ဟ့ၣ်လိၢ်လီၤကျိၣ်စ့ဆူနဖိသ့ၣ်တဖၣ်အအိၣ်အခါ တၢ်လၢနကဘၣ်ပလီၢ်ပဒီပာ်သူၣ်ပသးသ့ၣ်တဖၣ်အိၣ်ဝဲဒၣ်အဂ့ၢ်န့ၣ်, Moneysmart ကရၢ တၢ်ဟ့ၣ်ကူၣ်ဟ့ဖးကျိၣ်စ့ဂ့ၢ်ဝီ ပှၤကွဲးလံာ်ဖိ Shevaune Marchingo စံးဝဲဒ်အံၤန့ၣ်လီၤ.
“ဆိကမိၣ်ဘၣ်ဃး တၢ်ပာ်လီၤတၢ်ရဲၣ်တၢ်ကျဲၤတခါ လၢအမ့ၢ်ကွဲးလီၤအီၤမူးမူးနီၣ်နီၣ်, လၢနကဟ့ၣ်လီၤအဝဲသ့ၣ်ထဲလဲၣ်ဒီး အဝဲသ့ၣ်ကက့ၤဟ့ၣ်လီၤကဒါက့ၤနၤဒ်လဲၣ်န့ၣ်လီၤ.
“နဖိမ့ၢ်အိၣ်အါန့ၢ်ဒ်တဂၤ လၢနအဲၣ်ဒိးဟ့ၣ်လီၤအီၤ ကျိၣ်စ့တၢ်မၤစၢၤန့ၣ် တၢ်မၤဒ်အံၤန့ၣ် ကဲထီၣ်တၢ်မၤစၢၤ လၢအအိၣ်ဒီးတၢ်ဘၣ်ဘျီးဘၣ်ဒါလိာ်သးစ့ၢ်ကီးန့ၣ်လီၤ.”
Check for any tax benefits when committing to long-term investments, like insurance bonds. Source: Moment RF / Traceydee Photography/Getty Images
Ms Marchingo စံးဝဲဒၣ်, “တၢ်အိၣ်ဒီးတၢ်နာ်န့ၢ်လီၤသးလၢ နဖိအကံၢ်အစီအိၣ်လၢ တၢ်က့ၤဟ့ၣ်လီၤကဒါ စ့ဟံးလိၢ်အံၤန့ၣ် မ့ၢ်ဝဲတၢ်အရ့ဒိၣ်တခါန့ၣ်လီၤ.”
“တၢ်ဂ့ၢ်မ့ၢ်အိၣ်ထီၣ်တခါခါလၢ နဖိဟ့ၣ်လီၤကဒါက့ၤစ့ဟံးလိၢ်မ့ၢ်တန့ၢ်ဘၣ်န့ၣ်, နကဘၣ်ဟ့ၣ်လီၤန့ၢ်ဝဲဒၣ်လၢအလီၢ်န့ၣ်လီၤ.”
လၢနဖိသ့ၣ်တဖၣ်အဂီၢ် တၢ်ပာ်ဖှိၣ်စ့အကျိၤအကျဲတၢ်ဃုထၢန့ၣ်အိၣ်ဝဲဒၣ်အကလုာ်ကလုာ်, လၢအဂီၤဂာ်ဒ်သိး စ့ပာ်ဖှိၣ်စ့တၢးစရီလၢအအိၣ်ဒီးတၢ်ပာ်ပနီၣ် တၢ်ပၢနုာ်စ့အနီၣ်ထိၣ် မ့တမ့ၢ် တၢ်ပာ်ဝဲ တၢ်အုၣ်ကီၤစ့လံာ်ဃံးဃာ်န့ၣ်လီၤ.
တချုးလၢနကမၤတၢ်ဆၢတဲာ်လၢကျိၣ်စ့ဂ့ၢ်ဝီတခါခါအဂီၢ်ဒံးဘၣ်န့ၣ်, အိၣ်ဒီးတၢ်ပာ်သူၣ်ပာ်သးလၢ တၢ်မၤန့ၢ်ပှၤသ့ပှၤဘၣ်စဲၤနီၣ်အတၢ်ဟ့ၣ်ကူၣ်ဟ့ၣ်ဖးတက့ၢ်.
အီစထြ့လယါကီၢ်ပူၤအံၤ ကျိၣ်စ့ဂ့ၢ်ဝီတၢ်ဟ့ၣ်ကူၣ်ဟ့ၣ်ဖးလၢနနာ်နီၣ်အီၤသ့န့ၣ် နဃုမၤအီၤသ့ဒ်လဲၣ်?
တချုးလၢနသူဝဲၤကျိၤတခါခါဒ်ဘၣ်န့ၣ်, အရ့ဒိၣ်လၢနကလဲၤထံၣ်ဒီးကျိၣ်စ့ဂ့ၢ်ဝီပှၤဟ့ၣ်ကူၣ်ဟ့ၣ်ဖးတၢ်သ့ၣ်တဖၣ်ဒီး ထိၣ်သတြီၤကွၢ်အီၤန့ၣ်လီၤ.
ကျိၣ်စ့ဂ့ၢ်ဝီပှၤဟ့ၣ်ကူၣ်ဟ့ၣ်ဖးတၢ်န့ၣ်ကြၢးဘၣ်မ့ၢ်ဝဲဒၣ်:
- အိၣ်ဒီးတၢ်ဒုးသ့ၣ်ညါနၤတၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤထီဘိဒီးမၤစၢၤနၤလၢနကတုၤထီၣ်ဘးဆူနတၢ်ပညိၣ်ဖီတၢၣ်သ့ၣ်တဖၣ်အဂီၢ်
- ဒုးသ့ၣ်ညါဆိနၤလၢနကဘၣ်ဟ့ၣ်လီၤတၢ်အဘူးအလဲအဂီၢ် ဒီးလၢတၢ်အံၤအဂီၢ်န့ၣ် နကဒိးန့ၢ်ဘၣ်က့ၤတၢ်မနုၤသ့ၣ်တဖၣ်လဲၣ်
- ဟ့ၣ်ဒုးသ့ၣ်ညါဆိနၤလၢ အဝဲသ့ၣ်ကရဲၣ်ကျဲၤနကျိၣ်စ့သ့ၣ်တဖၣ်ဒ်လဲၣ်အဂ့ၢ်
- တၢ်ဆၢတဲာ်မ့ၢ်အိၣ်တခါလၢ်လၢ်န့ၣ် အဝဲသ့ၣ်တၢၣ်ပီၣ်သကိးဒီးနၤ
Ms Marchingo စံးဝဲဒၣ်, “အဝဲသ့ၣ်ကတၢၣ်ပီၣ်စ့ၢ်ကီးဝဲဒၣ်လၢ တၢ်လီၤဘၣ်ယိၣ်ထဲလဲၣ်လၢ နတူၢ်လိာ်အီၤကသ့, လၢအမ့ၢ်တၢ်တခါလၢအရ့ဒိၣ်သပှၢ်ပှၢ် ဖဲလၢနဆၢတဲာ်လၢ နကမၤတၢ်တခါခါဒီးနကျိၣ်စ့အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.”
နဂံၢ်နဘါမ့ၢ်တထီၣ်ဘးလၢ ကမၤန့ၢ် ပှၤနီၣ်တဂၤပၢ ကျိၣ်စ့တၢ်ဟ့ၣ်ကူၣ်ဟ့ၣ်ဖးဘၣ်နာ်သက့, ကျိၣ်စ့ဂ့ၢ်ဝီ ပှၤတၢၣ်ပီၣ်တဲသကိး ကလီတၢ်သ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ် အမၤစၢၤ နၤလၢနကပာ်လီၤတၢ်ရဲၣ်တၢ်ကျဲၤသ့ဝဲန့ၣ်လီၤ. နဃုသ့ၣ်ညါအီၤသ့ဝဲဒၣ်ခီဖျိ ထံကီၢ်ဒီဘ့ၣ်တၢ်လိာ်က့ၤဒ့ၣ်ကမၣ်တၢ်မၤစၢၤဝဲၤကျိၤ — National Debt Helpline အအိၣ်သ့ဝဲဒၣ် (နကိးလီတဲစိသ့ဝဲဒၣ်ဖဲ ၁၈ဝဝ ဝဝ၇ ဝဝ၇) န့ၣ်လီၤ.
A simple exercise if you're at the shops with your child is to get them compare the cost of two items and help you make a choice together. Credit: rudi_suardi/Getty Images
တၢ်မၤလိနဖိလၢကျိၣ်စ့အဂ့ၢ်န့ၣ်ဘၣ်မနုၤအရ့ဒိၣ်လဲၣ်?
ဖဲ Moneysmart အတၢ်တယာ်ကွၢ်အပူၤန့ၣ်, ပှၤအီစထြ့လယါ သၢဂၤအကျါတဂၤန့ၣ် ရဲၣ်သဲကတီၤအဝဲသ့ၣ်ကျိၣ်စ့ န့ၢ်ထီၣ်ဘးဂ့ၤဂ့ၤန့ၣ်လီၤ.
လၢပှၤတနီၤနီၤအဂီၢ်, တၢ်တဲသကိးကျိၣ်စ့အဂ့ၢ်အကျိၤန့ၣ် မ့ၢ်တၢ်ကီသူၣ်ကီသးလၢအဝဲသ့ၣ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.
Caroline Stewart မ့ၢ်ဝဲ CEO ဖဲ Ecstra ကရၢ, လၢအမ့ၢ် တၢ်ကရၢကရိတခါလၢ အမၤတၢ်ဘၣ်ဃး တၢ်သိၣ်လိ ကျိၣ်စ့ဂ့ၢ်ဝီအတၢ်ရဲၣ်တၢ်ကျဲၤ ဖဲအီစထြ့လယါကၠိသ့ၣ်တဖၣ်အပူၤန့ၣ်လီၤ.
အဝဲစံးဝဲဒၣ် မိၢ်ပၢ်သ့ၣ်တဖၣ်ကြၢးအိၣ်ဒီးကျိၣ်စ့တၢ်တဲသကိးဒီးအဝဲသ့ၣ်အဖိသ့ၣ်တဖၣ် တသ့ဖဲအသ့လၢအဆိအချ့န့ၣ်လီၤ.
“တၢ်တဲသကိးကျိၣ်စ့တၢ်မၤလိမၤဒိးအဂ့ၢ်ဖဲ ကတီၤဆိကၠိအပတီၢ်န့ၣ် မ့ၢ်တၢ်လၢအမၤသးဒ်သိးတၢ်တကြၢးတဘၣ်ဘၣ်တခါ, နာ်သက့ ဖဲအဝဲသ့ၣ်သးနံၣ်စၢ်စၢ်ဖိအခါဒၣ်လဲာ်, ဖိသၣ်ဆံးသ့ၣ်န့ၣ် အနၢ်ပၢၢ်ဝဲ တၢ်လိၣ်ဘၣ်အကျိၤအကွာ်ဒီး တၢ်မိၣ်န့ၢ်သးလီအကျိၤအကွာ် ဒီးတၢ်လၢအဝဲသ့ၣ်အဲၣ်ဒိးပှ့ၤအီၤသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.”
တၢ်ဒုးပၣ်ဃုာ်နဖိဖဲတၢ်အိၣ်မူနီၣ်ကီၢ်အပူၤန့ၣ်, မ့ၢ်တၢ်မၤစၢၤအဝဲသ့ၣ်လၢ အကသ့ၣ်ညါနၢ်ပၢၢ် ဂံၢ်ခီၣ်ထံး တၢ်ရဲၣ်သဲကတီၤကျိၣ်စ့ အကျိၤအကွာ်န့ၣ်လီၤ.
Ms Stewart စံးဝဲဒၣ် “နမ့ၢ်အိၣ်ဖဲတၢ်ဆါကျးအပူၤဒီးနဖိမ့ၢ်မၢနပှ့ၤန့ၢ်အီၤတၢ်တခါခါန့ၣ်, တၢ်အဝဲန့ၣ်မ့ၢ်ဝဲတၢ်အိၣ်မူ အတၢ်မၤလိယိယိဖိတခါလၢနမၤလိန့ၢ်အီၤသ့ဝဲဒၣ်ဖဲန့ၣ်, လၢအမ့ၢ် တၢ်ရှဲပၠးအီၤ ဘၣ်မနုၤအဃိတၢ်အဝဲန့ၣ်အိၣ်ဒီးတၢ်လၢၤဘူၣ်လၢၤစ့လဲၣ်, လၢအမ့ၢ်တၢ်ထိၣ်သတြီၤတၢ်ဖိတၢ်လံၤခံခါ အပှ့ၤတၢ်လၢၤဘူၣ်လၢၤစ့ ဒီး မၤစၢၤအဝဲသ့ၣ်လၢတၢ်ဃုထၢအီၤအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.”
နကြၢးဟ့ၣ်လီၤစ့ၢ်ကီးနဖိကျိၣ်စ့တဆံးတက့ၢ်လၢကသူဝဲတနွံအဂီၢ်ဒီးဟ့ၣ်ဂံၢ်ဟ့ၣ်ဘါအဝဲသ့ၣ်လၢ စ့အံၤအပိၣ်န့ၣ် အဝဲသ့ၣ်ကပာ်ဖှိၣ်အီၤလၢ တၢ်လၢအဝဲသ့ၣ်အဲၣ်ဒိးန့ၢ်ဘၣ်အီၤတခါခါအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်အံၤန့ၣ် မၤစၢၤအဝဲသ့ၣ်လၢ အကနၢ်ပၢၢ်ကျိၣ်စ့အလုၢ်အပှ့ၤ, တၢ်ဃုထၢ, ဒီး တၢ်မၤယံၤမၤနီၣ်သးလၢ တၢ်မုာ်သူၣ်မုာ်သးအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.
Using appropriate language and examples for your child’s age, like saving for an excursion or a birthday party, you can introduce financial planning learnings early on, Dr Zeka says. Credit: Maskot/Getty Images/Maskot
ဘၣ်ဃးတၢ်ပာ်ဖှိၣ်စ့ဒီး စ့တိာ်ကျဲၤအဂ့ၢ်န့ၣ် ဖိသၣ်သ့ၣ်တဖၣ် တၢ်ကြၢးဘၣ်မၤလိအီၤဆိထဲလဲၣ်?
Dr Bomikazi Zeka လၢအမ့ၢ် Associate Professor ဘၣ်ဃးကျိၣ်စ့ဒိး ကျိၣ်စ့ဂ့ၢ်ဝီတၢ်ရဲၣ်တၢ်ကျဲၤ ဖဲ University of Canberra စံးဝဲဒၣ် တၢ်မၤလိဘၣ်ဃး တၢ်ပာ်ဖှိၣ်စ့အဂ့ၢ်န့ၣ် ကြၢးဘၣ်မ့ၢ်ဝဲ နဖိ ကျိၣ်စ့ဂ့ၢ်ဝီ အတၢ်သ့ၣ်ညါနၢ်ပၢၢ် အကျိၤအကွာ်တခါန့ၣ်လီၤ.
“တၢ်ပာ်ဖှိၣ်ပာ်စ့လၢခါဆူညါတၢ်ကီတၢ်ခဲအဂီၢ်န့ၣ်ထီဘိမ့ၢ်ဝဲဒၣ်တၢ်ဂ့ၤတခါ, နာ်သက့, ဒ်နသ့ၣ်ညါအသိး, ဒ်သိးဖိသၣ်တဂၤအဂီၢ်, တၢ်အံၤအခီပညီနီၣ်နီၣ်န့ၣ်မ့ၢ်မနုၤလဲၣ်?”
“တဲသကိးဘၣ်ဃးတၢ်ဂ့ၢ်အံၤလၢအမ့ၢ်ဒ်သိးဟံၣ်ဒူၣ်တဒူၣ်အတၢ်ထံၣ်တၢ်ဆိကမိၣ်အသိး, မိၢ်ပၢ်သ့ၣ်တဖၣ်စးထီၣ်တၢ်ရ့လိာ်ဒီးနဖိသ့ၣ်တဖၣ် လၢအဘၣ်ဃးဒီးတၢ်အိၣ်မူနီၣ်ကီၢ်အပူၤကျိၣ်စ့အတၢ်ရဲၣ်တၢ်ကျဲၤ, မ့ၢ်လၢတၢ်ဒုးပၣ်ဃုာ်အဝဲသ့ၣ်ဖဲ တၢ်ကတဲသကိးတၢ်ဂ့ၢ်အံၤအပူၤအဃိ အဝဲသ့ၣ်ကထံၣ်သ့ၣ်ညါနၢ်ပၢၢ်ဘၣ်ဝဲလၢ မိဒီးပါ အစ့တၢးန့ၣ် အတမ့ၢ် ဂံၢ်ထံး တခါ လၢအတၢၢ်တသ့ အလၢၤတသ့ဘၣ်တခါန့ၣ်လီၤ.”
တၢ်အဂ့ၤကတၢၢ်န့ၣ်မ့ၢ်ဝဲ, တၢ်ဒုးပၣ်ဃုာ်နဖိဖဲနဟံၣ်ဖိဃီဖိကျိၣ်စ့တၢ်ရဲၣ်တၢ်ကျဲၤအပူၤန့ၣ်မၤစၢၤအဝဲသ့ၣ်လၢကကဲထီၣ်ပှၤလၢအအိၣ်ဒီးတၢ်နာ်န့ၢ်လီၤသးအါထီၣ်ဒီး ကဲထီၣ်ပှၤဒိၣ်တုာ်လၢအအိၣ်ဒီးအကံၢ်အစီအဂ့ၢ်န့ၣ် Dr Zeka စံးဝဲဒ်အံၤန့ၣ်လီၤ.
“ပမ့ၢ်အိၣ်ဒီးတၢ်တၢၣ်ပီၣ်တဲသကိးတၢ်ဂ့ၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤဆိဆိန့ၣ်, အဝဲသ့ၣ်န့ၣ် ကဲထီၣ်ဝဲဒၣ် ပှၤနီၣ်ဒိၣ်တုၤသ့ၣ်တဖၣ်လၢအအိၣ်ဒီးကျိၣ်စ့တၢ်နာ်န့ၢ်လီၤသး, ကမ့ၢ်ပှၤမၤတၢ်ဆၢတဲာ်လၢအဘၣ်သ့ၣ်တဖၣ်ဒီး သ့ၣ်ညါဝဲဒၣ် တၢ်လီၤဘၣ်ယိၣ်ဒီး တၢ်ဒိးန့ၢ်က့ၤတၢ်အဘၢၣ်စၢၤ တၢ်မၤမုၢ်ကျိၤဝဲၤကွာ် တၢ်ဟ့ၣ်လီၤတၢ်ဒီးတၢ်ဟံးန့ၢ်က့ၤတၢ် အဂ့ၢ်အကျိၤသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.”
နကျိၣ်စ့ မ့တမ့ၢ် နထူနထံးအတၢ်အိၣ်သးသ့ၣ်တဖၣ်မ့ၢ်အိၣ်ဒ်လဲၣ်ဂ့ၤ, တၢ်လၢကဘၣ်သ့ၣ်နီၣ်အီၤန့ၣ်မ့ၢ်ဝဲ, ဒ်သိးဟံၣ်ဖိဃီဖိအအသိး တၢ်ရဲၣ်ကျဲၤတၢ်တပူၤဃီလၢခါဆူညါအဂီၢ်ဒီး တၢ်စးထီၣ်တဲသကိး ဘၣ်ဃးကျိၣ်စ့အဂ့ၢ်န့ၣ်, အဆိတလၢကွံာ်, မ့တမ့ၢ် အစဲၤခံတလၢကွံာ်န့ၣ် အတအိၣ်နီတဘျီဘၣ်.
တၢ်တဟံးမူဒါဘၣ်အဂီၢ်တၢ်ဒုးသ့ၣ်ညါ: တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤသ့ၣ်တဖၣ်အံၤန့ၣ်မ့ၢ်ဒၣ်လၢတၢ်ညီနုၢ်မၤအသးသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. တချုးမၤကျိၣ်စ့တၢ်ဆၢတဲာ်ဒ်ဘၣ်န့ၣ် မၤန့ၢ်တၢ်ဟ့ၣ်ကူၣ်ဟ့ၣ်ဖးလၢပှၤသ့ပှၤဘၣ်စဲၤနီၣ်သ့ၣ်တဖၣ်အအိၣ်တက့ၢ်. ဒီးနမ့ၢ်အိၣ်ဒီးကျိၣ်စ့တၢ်ဂ့ၢ်ကီန့ၣ်, ကိးဘၣ်ထံကီၢ်ဒီဘ့ၣ်တၢ်မၤစၢၤဒ့ၣ်ကမၣ်ဝဲၤကျိၤ, National Debt Helpline ဖဲလီတဲစိနီၣ်ဂံၢ် 1800 007 007 န့ၣ်တက့ၢ်.
မၤသကိးဃုာ်တၢ်ဒီး ထဲဒၣ်ပှၤလၢအမ့ၢ် ကျိၣ်စ့ပှၤဟ့ၣ်ကူၣ်ဟ့ၣ်ဖးတၢ်လၢအအိၣ်ဒီးလံာ်ပျဲမူးမူးနီၣ်နီၣ်. နဃုသ့ၣ်ညါအါထီၣ်အီၤသ့ဝဲဒၣ်ဖဲ Moneysmart’s Financial Advisers Register အပူၤသ့ဝဲန့ၣ်လီၤ.
ဃုသ့ၣ်ညါကျိၣ်စ့ဂ့ၢ်ဝီတၢ်ဟ့ၣ်ကူၣ်ဟ့ၣ်ဖးလၢကျိာ်ကလုာ်အဂုၤအဂၤသ့ၣ်တဖၣ်ဖဲအံၤ. လၢတၢ်မၤန့ၢ်ကလီ လီမုၢ်ပျီ (online) စ့တိာ်ကျဲၤ ပှၤရဲၣ်ကျဲၤတၢ်အဂီၢ်, လဲၤနုာ်လီၤဃုသ့ၣ်ညါဘၣ်ဖဲ Simple Money Manager အပူၤတက့ၢ်.
ဒ်သိးကသ့ၣ်ညါအါထီၣ်တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤလၢအကါဒိၣ်သ့ၣ်တဖၣ်အဂီၢ် ဒီး တၢ်ဟ့ၣ်ကူၣ်ဟ့ၣ်ဖးလၢ နတၢ်အိၣ်မူအသီဖဲအီစထြ့လယါကီၢ်ပူၤအဂီၢ် Subscribe မ့တမ့ၢ် follow အီစထြ့လယါကီၢ်အဂ့ၢ်အကျိၤ Australia Explained တၢ်ကလုၢ်တက့ၢ်.
နတၢ်သံကွၢ်အိၣ်တမံၤမံၤဧါ? မ့တမ့ၢ် နတၢ်ဆိကမိၣ်အိၣ်လၢ တၢ်ဂ့ၢ်ခိၣ်တီ တခါခါဂီၢ်ဧါ? နဆှၢန့ၢ်ပှၤလီပရီ အံမ့လ် ဖဲ australiaexplained@sbs.com.au အပူၤသ့ဝဲန့ၣ်လီၤ.
