တၢ်တြီတံးပှၤ ၁၆နံၣ်ဆူအဖီလာ်တၢ်သူကမျၢၢ်တၢ်ဆဲးကျိးတဝၢ — social media န့ၣ် ကစးထီၣ်အသးဖဲဆူမဲာ်ညါတနွံမုၢ်သၢနံၤ—မုၢ်ပျဲၤ အနံၤန့ၣ်လီၤ.
ဖဲတၢ်ဆဲးကျိးဆဲးကျၢ ကိတိာ် Annika Wells တဲဒုးသ့ၣ်ညါလီၤဝဲ တၢ်တြီဃံး ပှၤ ၁၆နံၣ်ဆူအဖီလာ်တၢ်သူကမျၢၢ်တၢ်ဆဲးကျိးတဝၢ လၢအဘၣ်တၢ်အိၣ်ခိးတ့ၢ်အီၤဖးယံၤလံအံၤအဂ့ၢ်အခါ အဝဲစံးဝဲဒ်အံၤ, “အီစထြ့လယါကီၢ်ကကဲထီၣ်ဝဲ ထံကီၢ်အဆိကတၢၢ်တဘ့ၣ် လၢအတြီတံာ်ကွံာ်ဝဲ ပှၤသးနံၣ် ၁၆နံၣ်ဆူအဖီလာ်တၢ်သူကမျၢၢ်တၢ်ဆဲးကျိးတဝၢန့ၣ်လီၤ.”
လၢန့ၣ်အမဲာ်ညါအဝဲစံးစ့ၢ်ကီးဝဲဒၣ်လၢ တၢ်ပာ်လီၤတၢ်ဘျၢအံၤမ့ၢ်ဒ်သိးကဒီသဒၢ ပှၤဆံဆဲၣ်နံၣ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ အတၢ်ဘၣ်ဒိဘၣ်ထံးကဲထီၣ်ခီဖျိအသးဖဲ လီမုၢ်ပျီ—အီးလဲပျဲၢ်စီၣ်အဖီခိၣ်န့ၣ်လီၤ.
“တၢ်ဘျၢထဲတခါအံၤ ပဒီသဒၢ Generation Alpha — အဲလ်ဖၣ် စၢၤသွဲၣ်သ့ၣ်တဖၣ် အတၢ်အိၣ်ကတာ်ထီအသးဖဲ တၢ်ဂုာ်ဆူၣ်ဖျိဆူၣ်အကျိၤအကျဲတကလုာ် လၢအဘၣ်တၢ်ပာ်ဖျါအီၤဒ်သိး ပှၤပိာ်ခွါတဂၤလၢအတ့ဒုးအိၣ်ထီၣ် တၢ်အက့ၢ်အဂီၤဒ်သိး တၢ်စွဲကသံၣ်မူးဘှီးအတၢ်သကဲးပဝးတကလုာ် သ့ဝဲန့ၣ်လီၤ. ဒီးဖဲလါဒံၤစဲဘၢၣ်အသီ ၁ဝန့ၣ် တၢ်ထုးထီၣ်ကွံာ်သး အတၢ်ပနီၣ်သ့ၣ်တဖၣ်ကဟဲအိၣ်ဖျါထီၣ်ဝဲ. ပှၤဆံဆဲၣ်နံၣ်သ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ် အသးတမုာ်ဘၣ်, တနီၤန့ၣ် ကဒုးထီဒါကဒါက့ၤတၢ်, တနီၤန့ၣ် ကဃုာ်ကျဲဒ်သိး စဲးဖီကဟၣ်ခီပနံၣ်သ့ၣ်တဖၣ် တထုးကွံာ်အဝဲသ့ၣ် အနီၢ်ဂ့ၢ် — accounts သ့ၣ်တဖၣ်ဘၣ် နာ်သက့ ယနာ်သပှၢ်ပှၢ်လၢ တၢ်တမုာ်တလာ်ဘၣ် လၢတၢ်ဆၢကတီၢ်ဖုၣ်ကိးအဂီၢ်အံၤ လၢတၢ်ဆၢကတီၢ်ဖးယံၤအဂီၢ်န့ၣ် အကကဲထီၣ်ဝဲတၢ်ဘျုးတၢ်ဖှိၣ်သ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.”
ဖဲတၢ်ဖီၣ်ဃံးသ့ၣ်တဖၣ်အံၤအဖီလာ်န့ၣ် ပျဲၢ်စီၣ်မနုၤသ့ၣ်တဖၣ်ပၣ်ဃုာ်လဲၣ် ဒီး တၢ်ပာ်လီၤတၢ်ဘျၢအံၤကကဲထီၣ်အဂီၢ် ပဒိၣ်ကမၤအီၤလီၤတံၢ်လီၤဆဲးဒ်လဲၣ်န့ၣ် ဘၣ်သ့ၣ်သ့ၣ် နကအဲၣ်ဒိးသ့ၣ်ညါဝဲအီၤန့ၣ်လီၤ.
အီစထြ့လယါကီၢ် eSafety Commissioner ပှၤဘၣ်မူဘၣ်ဒါ ပာ်ဖျါလီၤတံၢ်ဝဲဒၣ် ကမျၢၢ်တၢ်ဆဲးကျိးတဝၢ — social media ပျဲၢ်စီၣ် အခါ ၁ဝ လၢအပၣ်ဃုာ်တၢ်ဖီၣ်ဃံးအကျါ နာ်သက့ ဆူမဲာ်ညါန့ၣ် တၢ်မုၢ်လၢ်အိၣ်လၢ အကပာ်ပၢနုာ်အါထီၣ်ဒံးဝဲဒၣ်န့ၣ်လီၤ.
ကမျၢၢ်တၢ်ဆဲးကျိးတဝၢပျဲၢ်စီၣ် လၢအပၣ်ဃုာ်ခဲကနံၣ်အံၤသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်မ့ၢ်ဝဲ— Facebook, Instagram, Snapchat, TikTok, Reddit,, X (လၢညါန့ၣ်ဘၣ်တၢ်သ့ၣ်ညါတ့ၢ်အီၤလၢ Twitter), ဒီး အဂုၤဂၤဒ်သိး YouTube, Threads, ဒီး တၢ်ဒိးလီၤတၢ်ဂီၤမူတဘျီဃီ (live-streaming ) ဖဲ Twitch ဒီး Kick အပျဲၢ်စီၣ်သ့ၣ်တဖၣ်စ့ၢ်ကီး ပၣ်ဃုာ်ဖဲတၢ်တြီဃံးအံၤအပူၤန့ၣ်လီၤ.
စးထီၣ်မုၢ်သၢနံၤ လါဒံၤစဲဘၢၣ်အသီ ၁ဝန့ၣ်, ပျဲၢ်စီၣ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ တမၤတသ့ အကဘၣ် ထုးသံကွံာ်ဝဲဒၣ် နီၣ်ဂ့ၢ်—accounts လၢအမ့ၢ် ပှၤသူတၢ်ဖိလၢအသးနံၣ်အိၣ် ၁၆နံၣ်ဆူအဖီလာ်သ့ၣ်တဖၣ် ဒီး အကဘၣ်မၤထွဲဝဲဒ်သိးပဒိၣ်ပာ်လီၤတၢ်ဘျၢအသိး လၢအမ့ၢ်တၢ်မၤခီၣ်ခါသ့ၣ်တဖၣ် လၢအကဘၣ်တြီဝဲဖိသၣ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ အတၢ်တ့ဒုးအိၣ်ထီၣ် နီၣ်ဂ့ၢ်—accounts သ့ၣ်တဖၣ် ဖဲအဝဲသ့ၣ်အပျဲၢ်စီၣ်အဖီခိၣ်န့ၣ်လီၤ.
အဝဲသ့ၣ်မ့ၢ်တလူၤပိာ်ထွဲၤမၤထွဲအီၤဒ်သိး တၢ်ဘျၢလၢတၢ်ပာ်လီၤအီၤအသိးဘၣ်န့ၣ် အကဘၣ်ဝဲတၢ်ကမၣ်လၢ ဘၣ်ဟ့ၣ်လီၤစ့အီၣ်လီ ဒီလၣ် အကကွဲၢ် ၅ဝန့ၣ်လီၤ.
Dr Tiffani Apps မ့ၢ်ဝဲ ပတီၢ်ဒိၣ် သရၣ်မုၣ်သိၣ်လိတၢ်ဖဲ University of Wollongong တဂၤဒီး မ့ၢ်စ့ၢ်ကီးဝဲဒၣ် ပှၤဃိထံသ့ၣ်ညါတၢ်ခိၣ်ဒိၣ်ဖဲ ARC Centre of Excellence for the Digital Child န့ၣ်လီၤ.
အဝဲစံးဝဲဒၣ်, “ကမျၢၢ်တၢ်ကစီၣ်တဝၢအတၢ်လီၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ တၢ်တ့ထီၣ်အီၤန့ၣ် အတမ့ၢ်လၢ ဖိသၣ်သ့ၣ်တဖၣ်အဂီၢ်ဘၣ်, ဒီး အပူၤကွံာ်တယံၤဒ်ဘၣ်နံၣ်သ့ၣ်တဖၣ်အတီၢ်ပူၤန့ၣ် ပထံၣ်ဘၣ်လၢ တၢ်ဟးဂူာ်ဟးဂီၤသ့ၣ်တဖၣ်အိၣ်ထီၣ် လၢ မိၢ်ပၢ်ဒီး ပှၤတဝၢသ့ၣ်တဖၣ် ဃုာ်ဒီး ဖိသၣ်သ့ၣ်တဖၣ် ပာ်ဖျါထီၣ်တၢ်ဟ့ၣ်ပလီၢ်သ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ယအဲၣ်ဒိးစံးလၢ တၢ်အံၤမ့ၢ်ဝဲ တၢ်လၢအလီၤသးစၢၢ်ဆၢတမံၤ မ့ၢ်လၢ တၢ်တြီဃံးဝဲဒၣ်ဖိသၣ်သ့ၣ်တဖၣ်လၢအကနုာ်လီၤသူပျဲၢ်စီၣ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ, အဃိ လၢတၢ်ကတ့ထီၣ်န့ၢ်အီၤလၢဖိဒံဖိသၣ်သ့ၣ်တဖၣ်အလီၢ်န့ၣ် တၢ်ဖီၣ်ဃံးလၢဖိသၣ်သ့ၣ်တဖၣ်ကသူအီၤန့ၣ်လီၤ.”
Dr Apps စံးဝဲဒၣ် ပျဲၢ်စီၣ်တခါစုာ်စုာ် အကဘၣ်မၤလၢပှဲၤ မၤကဲထီၣ်ဝဲဒၣ် တၢ်ဖီၣ်ဃံးအပတီၢ်သ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ် လီၤဆီလိာ်အသးန့ၣ်လီၤ.
“တၢ်ဆီတလဲသ့ၣ်တဖၣ် စးထီၣ်အိၣ်ထီၣ်န့ၣ် ပကထံၣ်ဘၣ်အီၤ, ဒီး အပူၤကွံာ် ခံနွံဃၣ်ဃၣ်အတီၢ်ပူၤန့ၣ် ပစးထီၣ်ထံၣ်ဘၣ်အီၤလံ. ပျဲၢ်စီၣ်လၢ အပၣ်ဃုာ်ဖဲ တၢ်ဖီၣ်ဃံးအဖီလာ်သ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ် ပထံၣ်ဘၣ် အတၢ်ဆီတလဲဟဲအိၣ်ထီၣ်. ပျဲၢ်စီၣ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ အကစၢ်န့ၣ်လီၤဆီလိာ်အသးဒီး အဝဲသ့ၣ် အတၢ်တီခိၣ်ရိၤမဲရဲၣ်ကျဲၤ တၢ်ဖီၣ်ဃံးအကျိၤအကျဲသ့ၣ်တဖၣ်စ့ၢ်ကီး လီၤဆီလိာ်အသးန့ၣ်လီၤ.
တၢ်လၢ Meta, ပျဲၢ်စီၣ်အကစၢ်ပၢအီၤသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်မ့ၢ်ဝဲ Facebook, Instagram ဒီး Threads, ဒီး နီၣ်ဂ့ၢ်—account လၢပှၤ ၁၆နံၣ်ဆူအဖီလာ်သ့ၣ်တဖၣ်သူအီၤန့ၣ် အဝဲသ့ၣ်စးထီၣ်ထုးသံကွံာ်အီၤအိၣ်ဝဲ အကကွဲၢ်တဝာ်လံန့ၣ်လီၤ.
မ့မ့ၢ် ပျဲၢ်စီၣ်ဒ်သိး Youtube, န့ၣ် အတၢ်တြီဃံးအကျိၤကျဲသ့ၣ်န့ၣ်လီၤဆီဝဲဒၣ် မ့ၢ်လၢ တၢ်ကနုာ်လီၤသူအီၤကွၢ်ကီအီၤအဂီၢ် တလိၣ်ဘၣ်အိၣ်ဒီး နီၣ်ဂ့ၢ်—account ခဲလၢာ်ဘၣ်အဃိန့ၣ်လီၤ.
ပှၤ ၁၆နံၣ်ဆူအဖီလာ်သ့ၣ်တဖၣ် တၢ်တပျဲလၢ အကအိးထီၣ် YouTube နီၣ်ဂ့ၢ်—accounts လၢအဟူးဂဲၤထီဘိ မ့တမ့ၢ် subscribe န့ၢ်တၢ်လၢ YouTube တၢ်ရဲၣ်တၢ်ကျဲၤ သ့ၣ်တဖၣ်အအိၣ်ဘၣ်, နာ်သက့ ဖိသၣ်သ့ၣ်တဖၣ် ကွၢ်ကီ တၢ်ဂီၤမူဖဲလီပှာ်ယဲၤသန့အပူၤသ့ဝဲ လၢတဘၣ်နုာ်လီၤဒီးနီၣ်ဂ့ၢ်တၢ်မၤနီၣ်ဘၣ် ဒီး ဖဲမိၢ်ပၢ်သ့ၣ်တဖၣ် တၢ်ဟံးစုနဲၣ်ကျဲအဖီလာ်န့ၣ်လီၤ.
ဘၣ်ဃးဒီးလီမုၢ်ပျီ—အီးလဲတၢ်ပူၤဖျဲးသဲစး—Online Safety Act အဂ့ၢ်န့ၣ် ကမျၢၢ်တၢ်ဆီထွဲ အဲလ်ဘနံးဆံးပဒိၣ်န့ၣ် ဆီတလဲအသး လၢအမ့ၢ်တၢ်ဂ့ၢ်နီၣ်ကီၢ်တခါလၢ လ့ၢ်ဘၢၣ်ပဒိၣ် အတၢ်လီၤတၢ်ကရၢကရိလၢတၢ်ဃုထၢအဂီၢ်သ့ၣ်တဖၣ် တၢ်တုၤထီၣ်ထီၣ်ဘးအိၣ် ဒီးမၤနၢၤဝဲတၢ်ဃုထၢဖဲတနံၣ်အံၤလါမ့ၤန့ၣ်လီၤ.
“တၢ်အံၤမ့ၢ်ဝဲတၢ်လၢအပျဲ ဖိသၣ်သ့ၣ်တဖၣ်ကအိၣ်မူဒ်သိးဖိသၣ်အသိးန့ၣ်လီၤ. တၢ်အံၤမ့ၢ်စ့ၢ်ကီး တၢ်လၢအဘၣ်ဃးဒီး တၢ်ဟ့ၣ်ဂံၢ်ဟ့ၣ်ဘါမိၢ်ပၢ်သ့ၣ်တဖၣ် ကန့ၢ်တဲသကိးတၢ်ဒီးအဝဲသ့ၣ်အဖိ လၢအဘၣ်ဃးဒီးတၢ်ဂ့ၢ်အံၤန့ၣ်လီၤ.”
မိၢ်ပၢ်လၢအအိၣ်ဖဲဆ့ၣ်တနံၤတနီၤစံးဝဲဒၣ် အဝဲသ့ၣ် သူၣ်ပိၢ်သးဝးလၢတၢ်မၤအသးအံၤ နာ်သက့ မိၢ်ပၢ်တနီၤအိၣ်ဝဲဒီးတၢ်သးဒ့ဒီန့ၣ်လီၤ.
ပဒိၣ်စံးလၢ ပျဲၢ်စီၣ်သ့ၣ်တဖၣ် ကဘၣ် မၤသံကွံာ်ဝဲဒၣ် ပှၤ ၁၆နံၣ် ဆူအဖီလာ် အနီၣ်ဂ့ၢ် — accounts လၢအအိၣ်ပာ်သ့ၣ်တဖၣ်, ဒီးမၤလီၤတံၢ်လၢ နီၣ်ဂံၢ်—accounts အသီသ့ၣ်တဖၣ် သုတအိၣ်ထီၣ်လၢၤတဂ့ၤ, လၢအကဘၣ်မၤကဲထီၣ်လိၣ်ထီၣ်အီၤမူးမူးနီၣ်နီၣ်ဒီး တၢ်လၢအလဲၤကမၣ်အသးသ့ၣ်တဖၣ် မ့ၢ်အိၣ်န့ၣ် ကဘၣ်ဘှီဘၣ်မၤဘၣ်က့ၤအီၤန့ၣ်လီၤ.
ဘၣ်ဆၣ်သနာ်က့ ပှၤသ့ပှၤဘၣ်စဲၤနီၣ်သ့ၣ်တဖၣ် ဟ့ၣ်ပလီၢ်ဝဲဒၣ် လၢတၢ်တြီဖိသၣ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤအဂီၢ်, ပျဲၢ်စီၣ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ ကဘၣ်သူဝဲဒၣ် တၢ်သမံသမိးမၤလီၤတံၢ်သးနံၣ် အကျိၤအကျဲ လၢအဂ့ၤမးသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.
Electronic Frontiers Australia, ကရၢ ပှၤပၢၤလီၤဆ့ၣ်နီၤ John Pane, စံးဝဲဒၣ် ဖိသၣ်သ့ၣ်တဖၣ် ဘၣ်သ့ၣ်သ့ၣ်န့ၣ် အကသူဝဲဒၣ် ဆီၣ်ဖ်ဝဲ—software တခါခါ မ့တမ့ၢ် ဟံၣ်ဖိဃီဖိလၢအသးနံၣ်ပှၢ်ထီၣ်တဂၤဂၤ ဒ်သိးအကန့ၢ်နုာ်လီၤသူဘၣ်ဝဲပျဲၢ်စီၣ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤန့ၣ်လီၤ.
“ဖိသၣ်သ့ၣ်တဖၣ် ကွၢ်ဃုဝဲဒၣ် တၢ်သူ VPN အကျိၤအကျဲဒ်သိးအဝဲသ့ၣ် ကဟးဆှဲးတရံးဝဲဒၣ်တၢ်တြီဃံးအံၤန့ၣ်လီၤ. ဖိသၣ်သ့ၣ်တဖၣ် ဘၣ်သ့ၣ်သ့ၣ် အဝဲသ့ၣ်ကသူဝဲဒၣ်ပှၤတဂၤဂၤ လၢအဆ့ၣ်နီၤဖဲအဝဲသ့ၣ်အလီၢ်, လၢအမ့ၢ် အကၠီ မ့တမ့ၢ် အနီ လၢအသးပှၢ်န့ၢ်အဝဲသ့ၣ် ဒီး ဒိန့ၢ်တၢ်ဂီၤ ဒီး လဲၤခီဖျိဝဲဒၣ် တၢ်သမံသမိးသးနံၣ်အကျိၤအကျဲအံၤန့ၣ်လီၤ. ဒ်သိးအဝဲသ့ၣ်ကဖျါသးပှၢ်အဂီၢ် အဝဲသ့ၣ် သူ ဆီၣ်ဖ်ဝဲ—software တခါခါသ့ဝဲဒၣ်, ကျိၤကျဲအိၣ်အါမးလၢကဟးဆှဲးဝးတရံးတၢ်အံၤအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.”
ဘၣ်ဆၣ်သနာ်က့ တၢ်ဆဲးကျိးဆဲးကျၢကိတိာ် Annika Wells စံးဝဲဒၣ်, တၢ်ပာ်လီၤသနူဒ်အံၤန့ၣ် ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်အပူၤ မ့ၢ်တၢ်အဆိကတၢၢ်တခါအဃိ အကမၤအသးဒ်လဲၣ်န့ၣ် ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်ကအိၣ်ခိးကွၢ်ဝဲအီၤန့ၣ်လီၤ.
