Taua o le malamalama i aganu'u 'ese'ese a tagata muamua

Portrait of three generation Aboriginal family

Portrait of three generation Aboriginal family Credit: JohnnyGreig/Getty Images

E taua ona malamalama i aganu'u 'ese'ese a tagata muamua i le tausia o le va fealoa'i ma tagata Aboriginal ma atumotu o le Torres Strait Islands.


Vaega taua:
  • O tagata muamua i Ausetalia e le tasi ma tutusa uma a latou aga'ifanua.
  • E lata i le 500 Atunu'u - e tofu ma a latou aga'ifanua, gagana ma tala'aga o o latou gafa.
  • O le malamalama i 'ese'esega nei, e aoga tele i le tausia ma opogi o le va fealoa'i ma tagata muamua o Ausetalia.
E manatu nisi e tutusa uma tagata muamua i Ausetalia, i latou e afua mai i tagata Aboriginal ma atumotu o le Torres Straits, peita'i o le tulaga moni e leai.

O tagata muamua e 'ese'ese a latou aga'ifanua ma tu, 'ese'ese gagana ma le tala'aga o o latou gafa ma so'otaga.

E mafai ona silasila i le 'ese'esega lenei i le fa'afanua le Indigenous map of Australia, e pei ona faamatalaina e Aunty Munya Andrews, o se tu'ua i le Bardi Country i le Kimberley region o Western Australia.

“Matou te vala'au atu i tagata e muamua silasila i le faafanua lena, e iloa ai e 500 atunu'u i le fa'afanua. O Atunu'u uma e tofu ma le gagana, pe tai tutusa gagana ma isi Atunu'u."
_Carla-and-Aunty-Munya.jpg
Carla Rogers (left) and Aunty Munya Andrews (right), Evolve Communities Credit: Evolve Communities
E 'ova i le 250 gagana a tagata muamua, e aofia ai le 800 dialects, ma e 'ese'ese fo'i aganu'u ma aga'ifanua na tu i le va o Atunu'u ta'itasi, saunoa ai Aunty Munya.

“Ou te iloa pe a ou va'ai i se ata e vali pe tusi e se tagata muamua le vaega o Ausetalia e sau ai. E masani ona faapea nisi o ata e togitogi i le vali o se ituaiga tusiata e faia e tagata muamua uma, ae o le ituaiga tusi ata lena e na o se vaega o le atunu'u e faia ai."

“A e va'ai i le Bardi people, tagata ou te afua mau ai, e tai tutusa a matou ata ma ata mai isi tagata atumotu i le lalolagi, ona e le togitogi ae faaali ai galu o le sami ma le vasa."

O Aunty Munya, o se loia ma le faatonu o le Evolve Communities, ma na ia saunoa e le tutusa uma tagata muamua. Ma o le malamalama i 'ese'esega nei, e amata ai ona malamalama tagata i le tulaga moni o tagata muamua i le atunu'u.

Na saunoa Carla Rogers, o se tamaita'i e tupuga mai i tagata muamua, o le malamalama i 'ese'esega nei e aoga i le mafai ona faitau i le tala faasolopito o le atunu'u.

“Talu mai le amataga o pulega kolone, lea o loo fa'aauau pea i Ausetalia, o le tulaga lea o loo faigata ai ona manino le tulaga o tagata muamua, ona o le manatu ta'atele e tutusa uma lava tagata muamua, Aboriginal ma tagata atumotu o Torres Strait Island," na ia ta'ua.
Multigenerational Aboriginal Family spends time together in the family home
The Indigenous peoples of Australia are not one homogenous group. - Belinda Howell/Getty Source: Moment RF / Belinda Howell/Getty Images

O Ausetalia na masani mai i le amataga i le 'ese'ese o tu ma aganu'u e iai

Mai lava i le amataga, na malamalama tagata muamua i 'ese'esega o tu ma aga'ifanua ma isi tagata, Aunty Munya.

“E faitau afe tausaga o feagai tagata muamua ma tu ma aga'ifanua e 'ese mai a latou lava. Na matou iloa ai nonofo ma fealoa'i ma isi tagata muamua ma a'oa'o isi gagana."

O Dr Mariko Smith, o se tagata muamua, o lona tama o se ali'i o le Yuin Nation i New South Wales, ae o lona tina e afua mai i Kokura i Kyushu i Iapani.

“E taumate nisi o a'u ou te sau mai WA ona o aso ua mavae na iai tagata Sapani sa fagotaina le penina, ae o a'u ou te afua mai i se tagata muamua ma se fafine Sapani."

Na ta'ua e Dr Smith na ia molimauina faiga faailogalanu mai tagata i lona pito Sapani, ae na sili atu ona malosi faiga faailogalanu ina ua iloa lona pito tagata muamua Aboriginal.
Unsettled_Weekend
Dr Mariko Smith Credit: Anna Kucera Credit: Anna Kucera/Anna Kucera
E afua mai i manatu ma talitonuga sese i tagata Aboriginal i o latou lanu ma faamatalaga tusia i talafasolopito.

“O le to'atele o tagata e manatu latou te le'i va'ai pe feiloa'i muamua i se tagata Aboriginal, ae tele le avanoa ua feiloa'i ai ona o le salalau ma le sosolo o le toto i feusua'iga ma faiga pa'aga a tagata muamua ma isi tagata fai mai i le atunu'u."

Na saunoa Carla Rogers e taua tele le malamalama i le tulaga lea o tagata muamua e iai o latou pito i isi tu ma lanu.

“E faigofie ona lafo ni 'upu ma faamatalaga e afaina ai lagona o isi tagata ona o ni lafoga faailogalanu. O se pa puipui i le malamalama i le va o tagata."
Thirteen Aboriginal and Torres Strait Islander people from across Australia taking part in the inaugural Mob in Fashion initiative.
Thirteen Aboriginal and Torres Strait Islander people from across Australia are taking part in the inaugural Mob in Fashion initiative. Credit: Thirteen Aboriginal and Torres Strait Islander people from across Australia are taking part in the inaugural Mob in Fashion initiative.

Share
Follow SBS Samoan

Download our apps
SBS Audio
SBS On Demand

Listen to our podcasts
Independent news and stories connecting you to life in Australia and Samoan-speaking Australians.
A podcast series exploring the world of rugby league from a Samoan perspective.
Get the latest with our exclusive in-language podcasts on your favourite podcast apps.

Watch on SBS
SBS World News

SBS World News

Take a global view with Australia's most comprehensive world news service