Desportu indíjena iha Austrália: Identidade, kultura no legadu

Lydia Williams catching the ball to prevent a goal in a Matilda’s game - Image Tiffany Williams.jpg

Lydia Williams kaer bola hodi prevene golu atu tama ba Matilda nia rede. Credit: Joseph Mayers Photography

Atleta indíjena australianu sira inspira sira nia nasaun kleur ona, hodi halibur komunidade sira no forma sira-nia identidade. Olímpiku Kyle Vander-Kuyp no guarda-rede Matildas, Lydia Williams, maka hanesan atleta indíjena na'in-rua ne'ebé forma ona sira-nia identidade nasionál. Sira rua nia istória hatudu kbiit desportu nian ne'ebe haburas inkluzaun, igualdade, no orgullu ba jerasaun sira iha futuru.


Pontu chave sira
  • Kyle Vander-Kuyp, ema Worimi no Yuin ne'ebé orgullu reprezenta Austrália iha jogu halai liu pista metru 110 iha Jogu Olímpiku Atlanta 1996 no Sydney 2000.
  • Lydia Williams, feto Noongar ida ne'ebé orgullu, reprezenta Austrália iha ekipa nasionál futeból feto Austrália nian, Matildas, hosi 2005 to'o 2024.
Iha dékada barak nia laran, atleta barak hosi ema Primeira Nasaun sira atinji ona desportu profisionál iha pontu aas liu. Figura sira hanesan eis-jogadór olímpiku, Kyle Vander-Kuyp, no jogadór futeból profisionál, Lydia Williams, no lenda pista Cathy Freeman la'ós de'it reprezenta sira nia nasaun, maibé mós lori orgullu sira nia kultura nian ba iha palku mundiál. Sira nia viajen fó hanoin mai ita katak desportu hanesan atividade pesoál no koletivu — maibe hanesan mos plataforma ida ba auto-espresaun, identidade, no ligasaun.
Ba desportista indíjena Austrália nian hanesan Lydia Williams no Kyle Vander-Kuyp, haree atleta sira ne'ebé maka mai antes sira nain rua, ajuda tebes hasa'e sira nia vontade atu hetan susesu iha arena kompetitiva desportu internasionál nian.

"Ha'u sempre hadomi desportu no sempre hadomi futeból no joga no reprezenta ha'u nia nasaun. Maibé ida-ne'e mós sai hanesan esperiénsia furak ida no serbisu modelu ida atu reprezenta ha'u nia kultura no ha'u nia povu, no atu iha dalan ida ne'ebé ami bele mai hosi fatin ne'ebé de'it no halo ami nia mehi sai realidade," Lydia Williams hatete. Lydia hanesan feto Noongar ida ne'ebé moris iha rejiaun Western Austrália nian. Nu'udar guarda-rede, nia hanesan jogadór ne'ebé maka serbisu kleur liu iha ekipa nasionál futeból feto Austrália nian, Matildas.

Lydia reprezenta Austrália iha Olimpíada rua, eventu Tasa Mundiál lima no eventu Tasa Ázia nian neen no nia kareira desportiva lori nia ba mundu tomak.

"Ha'u haree katak ekipa ne'ebé ha'u tama ho ha'u nia kolega sira, maske ema hotu hosi background ne'ebé oioin, maibé buat ida ne'ebé ami hotu konkorda maka, ami hakarak husik desportu ne'e di'ak liu duké bainhira ami komesa," Lydia esplika.

Australia v China PR - "Til It's Done Farewell" Series
SYDNEY, AUSTRALIA - JUNE 03: Lydia Williams, guarda-rede Austrália nian hetan aprezentasaun ho prezente ida hosi Evonne Goolagong Cawley antes jogu amizade internasionál entre Austrália Matildas no China PR iha Estádiu Accor iha loron 03 fulan-Juñu tinan 2024 iha Sydney, Australia. (Photo by Matt King/Getty Images) Credit: Matt King/Getty Images
Dalan ba desportu elite la'ós lahó diak deit, maibe mai mos ho obstákulu sira. Asuntu sira kona-ba identidade, reprezentasaun, no igualdade forma ona esperiénsia sira hosi atleta indíjena sira. Lydia hanoin hikas luta ba saláriu no rekoñesimentu ne'ebé hanesan iha futeból feto nian.

"Iha ha'u nia kareira tomak, ami iha greve sira iha ne'ebé ami hakarak saláriu hanesan mos ho mane sira. Ami konsege hatudu bandeira Aboríjene nian iha Olimpíada ida. Entaun ha'u hanoin katak ekipa ne'e sai duni grupu ida ne'ebé unidu hodi halakon barreira no permite duni ema sira atu hamriik ba buat sira ne'ebé sira fiar."

Kyle Vander-Kuyp reprezenta Austrália iha eventu sira hurdle sport (ka desportu ne'ebe halai hakat liu pista) nian iha Olimpíada rua, Jogu Commonwealth nian oioin no iha eventu kampionatu mundiál oioin.
Kyle Vander-Kuyp competing in the hurdles at the Sydney 2000 Olympics – image supplied by Kyle Vander-Kuyp
Kyle Vander-Kuyp kompete iha hurdles sport iha Olimpíada Sydney 2000 nian.
Nia ko'alia kona-ba navegasaun ba nia sentidu identidade hanesan labarik adotivu ida ne'ebé liga fali ho nia eransa Worimi no Yuin hosi rejiaun tasi-ibun New South Wales nian. Ninia introdusaun ba desportu bainhira nia sei kiik, oferese Kyle meius ida atu espresa nia-an rasik no hamosu sentimentu ida ne'ebe liga nia ba grupu ida.

"Ha'u hetan adosaun ho idade semana lima ka sei bebe, ha'u nia dezafiu dahuluk ida maka koko atu halo ezersísiu, Mamá no Papá, tanba saida maka ha'u diferente ho imi? No oinsá maka ha'u iha kór kulit ne'ebé diferente? Ne'e buat ida ne'ebe hamosu dezafiu dahuluk, hetan adosaun no hala'o ezersísiu ba identidade rasik," Kyle esplika.

Enkuantu nia buka atu komprende di'ak liután nia identidade rasik, ne'ebé hetan enkorajamentu hosi nia inan-aman no belun sira, maibe ho hakas-an rasik no ho nia invazaun ba atletizmu ki'ik sira—programa ida ne'ebé introdús labarik sira ba eventu oioin atletizmu nian—maka liga nia ba dalan ida ne'ebé ikusmai reprezenta Austrália.

Maski ho dezafiu sira hanesan ne'e, atleta rua ne'e — hanesan mos atleta sira antes sira nain rua — sira nain rua hatudu katak desportu bele sai instrumentu ida ba empoderamentu.

Ba atleta indíjena sira, desportu laos deit kompetisaun ida, maibe hanesan mos espresaun kulturál. Vestiáriu sira ne'ebé hatudu bandeira Aboríjene no Ilha Torres Estraitu sira, no atleta sira ne'ebé ho orgullu hatudu sira nia patrimóniu iha kampu, hatudu oinsá desportu haburas sentidu pertensa nian.

Kyle hanoin hikas liafuan sira hosi AFL boot Maurice Rioli: "Ha'u hanoin ho klaru bainhira hau sei iha eskola primária - ha'u hateke de'it ba ema sira hanesan Lionel Rose, Evonne Goolagong, no ha'u iha sorte atu iha jogadór futeból Aboríjene ida mai ha'u nia eskola, Maurice Rioli, no nia fahe nia istória nu'udar jogadór futeból Aboríjene ida, maibé mós fahe nia eransa Aboríjene ida. iha sala funsionáriu nian no dehan, o hatene, Kyle, la'ós desvantajen ida atu sai Aboríjene, ne'e vantajen ida no o tenke hatene, o tenke uza ida-ne'e.”

Afirmasaun sira hanesan ne'e revela oinsá maka desportu interseta ho identidade kulturál, oferese vizibilidade no orgullu.

Kyle reprezenta Austrália iha Jogu Commonwealth 1990 iha Auckland, New Zealand.

“Ha'u sorte tebes tama iha ekipa ne'ebá ho Cathy Freeman no ami na'in-rua tama iha grupu adultu nian, Cathy ho tinan 16 no Kyle ho tinan 18, no ha'u hanoin katak ida-ne'e maka dala uluk ne'ebé ami hatene ami nia identidade no ami hatene katak ami ema Austrália no ha'u hatais verde no osan-mean, maibé tuir loloos ha'u ema Austrália Indíjena ida, no hau mós iha oportunidade atu hatais kór verde no osan-mean ne'e no halo istória ba ami-nia an rasik no ba ami-nia povu.”
Legadu husi desportista indíjena sira maka dura no klean. Sira inspira ona labarik sira iha komunidade remota sira, hodi luta ba igualdade iha saláriu no reprezentasaun, no hatudu katak identidade no eransa bele tuur ho orgullu iha kór nasionál sira nia sorin.

Lydia Williams nota importánsia hosi feto foin-sa'e sira hosi Primeira Nasaun sira ohin loron nian hodi haree modelu sira iha futeból: "Agora iha feto Primeira Nasaun sira ne'ebé maka predominante iha futeból... labarik sira bele relasiona ho sira, katak sira maka sira nia modelu."

Ba Kyle, momentu sira rekoñesimentu nian hosi família no komunidade sira — rona katak nia inspira ona ema seluk — reforsa desportu nia kbiit transformativu.

"Ita fila fali hodi koko no iha moris normál ida lahó sai atleta elite ida loroloron, maibé sai ba komunidade sira ne'ebé dook, no tia sira, avó sira, katuas sira no labarik sira hatete hey, ami haree ona ita-boot iha TV no ita-boot inspira ami. Ida-ne'e hanesan momentu ida ne'ebé ita-boot realiza katak desportu maka buat ida ne'ebé maka'as."
Kyle Vander-Kuyp near Uluru – Image supplied.png
Kyle Vander-Kuyp besik Uluru – Imajen fornese husi Kyle Vander-Kuyp.
Atleta indíjena australianu sira reprezenta liu fali susesu pesoál. Sira enkarna reziliénsia, inkluzaun, no orgullu kulturál. Sira nia prezensa iha palku mundiál sira husik hela marka indelével ida kona-ba oinsá Austrália haree nia-an rasik — nu'udar nasaun ida ne'ebé hametin hosi nia povu Nasaun dahuluk sira no sira nia realizasaun sira.

Husi atletizmu baze nian to'o kompetisaun globál sira, atleta indíjena sira kontinua forma kultura desportiva, hodi prova katak desportu sai nafatin hanesan veíkulu ida ne'ebé maka'as liu ba unidade, identidade no inspirasaun.

Ba Lydia Williams, nia viajen desportiva ne'ebé reprezenta nia nasaun no kultura hetan apoiu hosi nia kolega sira. Sira fó apoiu, kuriozu kona-ba nia moris nu'udar feto Primeira Nasaun sira no foka ba mantein grupu armoniozu ida ne'ebé hakuak diferensa.

"Ba ha'u, importante tebes atu reprezenta ha'u nia nasaun hamutuk ho ha'u nia kultura. Bainhira ami uza kristaun, ida-ne'e iha bandeira Austrália nian no símbolu sira iha leten, maibé importante liu, ida-ne'e maka ekipa ida ne'ebé maka riku tebes ho kultura. Iha ami nia sala troka nian, ami iha bandeira Aboríjene no Torres Strait Islander nian. Entaun ida-ne'e maka ekipa ida ne'ebé maka inspira inkluzaun barak no orgullu tebes atu reprezenta buat rua ne'e," ne'e furak tebes. Lydia fahe.

Husi estrela futeból internasionál ba ema ne'ebé halo mudansa, Lydia Williams hakarak atu kontinua aprende, no atu kria mudansa ba di'ak liután.

"Ha'u hanoin katak ida-ne'e emosionante tebes agora tanba iha feto Primeira Nasaun sira ne'ebé predominante iha futeból, ne'ebé labarik ki'ik sira bele relasiona no bele hetan sira, katak sira maka sira nia modelu," Lydia hatete.
Subscribe to or follow the Australia Explained podcast for more valuable information and tips about settling into your new life in Australia.

Do you have any questions or topic ideas? Send us an email to australiaexplained@sbs.com.au

Share
Follow SBS Tetum

Download our apps
SBS Audio
SBS On Demand

Listen to our podcasts
Independent news and stories connecting you to life in Australia and Tetum-speaking Australians.
Ease into the English language and Australian culture. We make learning English convenient, fun and practical.
Get the latest with our exclusive in-language podcasts on your favourite podcast apps.

Watch on SBS
SBS World News

SBS World News

Take a global view with Australia's most comprehensive world news service