ဆ့းဖ်လ့းတၢ်ဆါ, ကနိးရံယၤ လၢအမ့ၢ်ကနိၣ်တၢ်ဆါ — မုၢ်ဆ့ၣ်ဆ့ၣ်မုၢ်ဂီၤတၢ်ကိးအီၤလၢ (ဃဲသဲတၢ်ဆါ) န့ၣ် မ့ၢ်တၢ်ဆါသ့ၣ်တဖၣ်လၢ တၢ်ကူစါယါဘျါအီၤန့ၢ်ဒီး ဒီသဒၢဆိအီၤန့ၢ်ဝဲန့ၣ်လီၤ.
ဘၣ်ဆၣ်သနာ်က့အီစထြ့လယါကီၢ်ပူၤအံၤ အပူၤကွံာ်အနံၣ်တဆံဘျဲၣ်အတီၢ်ပူၤ တၢ်ဆါဃၢ်အံၤအတၢ်ဘၣ်ကူဘၣ်ဂာ် အနီၣ်ဂံၢ်နီၣ်ဒွးသ့ၣ်တဖၣ် ဟဲအါထီၣ်ဝဲဒၣ်ခံဆးန့ၣ်လီၤ.
Kirby Institute ဝဲၤကျိၤ, ကသံၣ်သရၣ်ဖးဒိၣ်လၢအဘၣ်ဃး တၢ်ဆါဃၢ်ကဲထီၣ်ရၤလီၤအဂ့ၢ် Dr Skye McGregor စံးဝဲဒၣ်ဒ်အံၤန့ၣ်လီၤ.
“ကျိၤကျဲလၢတၢ်ဒီသဒၢဆိအီၤအဂီၢ်တခါန့ၣ်မ့ၢ်ဝဲဒၣ် တၢ်တၢၣ်ပီၣ်တဲသကိးတၢ်ဒီးနမါနဝၤနတၢ်အဲၣ်တီ လၢအဘၣ်ဃး တၢ်အိၣ်ဃုာ်မံဃုာ် အတၢ်အိၣ်ဆူၣ်အိၣ်ချ့အဂ့ၢ်, တၢ်မၤကွၢ်သးထီဘိ, တၢ်မၤန့ၢ်တၢ်ကူစါယဘျါလၢအချုးဆၢချုးကတီၢ် ဒီးတၢ်သူတၢ်ဖျီၣ်န့ၢ်မ့ၢ်စ့ၢ်ကီးတၢ်အရ့ဒိၣ်တခါ, မ့ၢ်တၢ်လၢအဒီသဒၢ တၢ်အိၣ်ဃုာ်မံဃုာ် တၢ်ဆါ — STIs န့ၢ်ဝဲ န့ၣ်လီၤ.”
University of New South Wales ဝဲၤကျိၤ Kirby Institute အတၢ်ပာ်ဖျါအပူၤန့ၣ်, ဖဲအပူၤကွံာ်တနံၣ် ပှၤလၢအဘၣ် ဆ့းပလ့းတၢ်ဆါန့ၣ် အိၣ်ဝဲဒၣ် ၅,၈၆၆ဂၤ လၢအဘူးထီၣ်အဂၤ ၆,ဝဝဝ န့ၣ်လီၤ.
တၢ်ဆါသ့ၣ်တဖၣ်အံၤကဲထီၣ်အသးအါဒီးပှၤပိာ်ခွါသ့ၣ်တဖၣ်နာ်သက့ အပူၤကွံာ်အနံၣ်တဆံဘျဲၣ်အတီၢ်ပူၤန့ၣ် ပိာ်မုၣ်လၢအဘၣ်တၢ်ဆါအံၤ ဟဲအါထီၣ်ဝဲ လွံၢ်ဆးန့ၣ်လီၤ.
ဖဲအပူၤကွံာ်တနံၣ်န့ၣ် ပှၤလၢအဘၣ် ကနိၣ်တၢ်ဆါ လၢအမ့ၢ်စ့ၢ်ကီး တၢ်မုာ်ဖံးမုာ်ညၣ်တၢ်ဆါတကလုာ်န့ၣ် အိၣ်ဝဲဒၣ် ၄၄,၂၁ဝ ဂၤန့ၣ်လီၤ.
ဖဲ ၂ဝ၂၄နံၣ်အတီၢ်ပူၤန့ၣ် ခၢးလမ့ဒံယါ (chlamydia), လၢအမ့ၢ် STI, တၢ်မုာ်ဖံးမုာ်ညၣ်တၢ်ဆါတကလုာ်န့ၣ် ကဲထီၣ်သးအနီၣ်ဂံၢ်အိၣ်ဘူးထီၣ်လၢ ၁ဝ၁,၇၄၂ ဂၤ ဒီးပှၤဘၣ်တၢ်ဆါသ့ၣ်တဖၣ်အံၤ တဝာ်ဃၣ်ဃၣ်န့ၣ် မ့ၢ်ဝဲပှၤသးနံၣ် ၂ဝ ဒီး ၂၉နံၣ်အဘၢၣ်စၢၤန့ၣ်လီၤ.
“ပှၤဘၣ်တၢ်ဆါအံၤ အနီၣ်ဂံၢ်နီၣ်ဒွးန့ၣ် ပထံၣ်ဘၣ်လၢ အတဆီတလဲအသးအါအါဘၣ်နာ်သက့, တၢ်လၢပအဲၣ်ဒိးထံၣ်န့ၣ်မ့ၢ်ဝဲဒၣ် နီၣ်ဂံၢ်နီၣ်ဒွးသ့ၣ်တဖၣ် ကစးထီၣ်လီၤစှၤကွံာ်န့ၣ်လီၤ.”
အပူၤကွံာ်အနံၣ်တဆံဘျဲၣ်အတီၢ်ပူၤန့ၣ် တၢ်ဆါဒ်သိးလၢအမ့ၢ် HIV န့ၣ် စှၤလီၤဝဲဒၣ် ဒီး အပူၤကွံာ်တနံၣ်အတီၢ်ပူၤ ပှၤဘၣ်တၢ်ဆါအကလုာ်အံၤ အနီၣ်ဂံၢ်နီၣ်ဒွးလၢ တၢ်မၤနီၣ်အီၤသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ် အိၣ်ဝဲဒၣ် ၇၅၇ ဂၤ ဒီး ပှၤအဂၤ ၆၂မျးကယၤ လၢအဘၣ်တၢ်ဆါအကလုာ်အံၤ မ့ၢ်ခီဖျိအသးလၢ ပိာ်ခွါဒီးပိာ်ခွါအတၢ်အိၣ်ဃုာ်မံဃုာ်အဃိန့ၣ်လီၤ.
ကသံၣ်သရၣ်သ့ၣ်တဖၣ်စံးလၢ ကသံၣ်ကသီလၢ တၢ်ဒီသဒၢဆိပာ်စၢၤအဂီၢ်သ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ် ကဲထီၣ်တၢ်မၤစၢၤ ဘၣ်ဆၣ်သနာ်က့ လိၣ်ဘၣ်အါထီၣ်ဒံးဝဲဒၣ်လၢ STI, တၢ်မုာ်ဖံးမုာ်ညၣ်တၢ်ဆါ အဂုၤအဂၤသ့ၣ်တဖၣ်အဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.
တၢ်လၢအဟ့ၣ်ထီၣ်တၢ်ပလီၢ်နီၢ်နီၢ်ဒီး ပှၤသ့ပှၤဘၣ်စဲၤနီၣ်သ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ် မ့ၢ်ဝဲဒၣ် တၢ်အိၣ်ဖျဲၣ်လီၤန့ၢ်ဒီး ဆံးဖ်လ့း တၢ်မုာ်ဖံးမုာ်ညၣ်တၢ်ဆါအနီၣ်ဂံၢ်နီၣ်ဒွးန့ၣ်လီၤ.
Dr McGregor စံးဝဲဒၣ် အပူၤကွံာ် အနံၣ်တဆံဘျဲၣ်အတီၢ်ပူၤ ဖိသၣ်လၢအအိၣ်ဖျဲၣ်လီၤန့ၢ်ဃုာ်ဒီးတၢ်ဆါအံၤ အတၢ်သံတၢ်ပှၢ်အနီၣ်ဂံၢ်န့ၣ်အိၣ်ဝဲဒၣ် ၃၄ဂၤန့ၣ်လီၤ.
“ဖဲတၢ်အိၣ်ဒီးဟုးသးအဆၢကတီၢ် တၢ်မ့ၢ်တကူစါယါဘျါ ဆ့းပလ့းတၢ်ဆါအံၤဘၣ်န့ၣ် ကဲထီၣ်ဝဲဒၣ်သ့တုၤလၢ ဟုးလီၤတဲာ်, ဖိသၣ်အိၣ်ဖျဲၣ်လီၤလၢအသးသမူတအိၣ်ဘၣ်, အိၣ်ဖျဲၣ်လီၤဃုာ်ဒီး တၢ်ဆါဆ့းဖ်လ့း— လၢအကဲထီၣ်နီၣ်ခိက့ၢ်ဂီၤတဂ့ၤလၢပှဲၤလၢသးသမူဒီတစိၤအဂီၢ် ဒီး ဖိသၣ်အိၣ်ဖျဲၣ်လီၤသီသ့ၣ်တဖၣ်သံကွံာ်အိၣ်ဝဲဒၣ်, အဃိ တၢ်အံၤမ့ၢ်တၢ်သမှံၤသပှၢ်တခါဒီး မ့ၢ်ဝဲတၢ်တခါလၢတၢ်ဒီသဒၢအီၤန့ၢ်သ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.”
ပှၤသ့ၣ်တဖၣ်အံၤအကျါတဝာ်ဘျဲၣ်န့ၣ် မ့ၢ်ဝဲဒၣ်ဖဲ ပှၤထူလံၤဖိသ့ၣ်တဖၣ်အကျါန့ၣ်လီၤ.
ဖဲပှၤထူလံၤဖိကရူၢ်အံၤအပူၤ ပှၤဘၣ် ဆ့းဖ်လ့း တၢ်ဆါ, ကနိးရံယၤ လၢအမ့ၢ်ကနိၣ်တၢ်ဆါ ဒီး ခၢးလမ့ဒံယါ တၢ်ဆါအနီၣ်ဂံၢ်နီၣ်ဒွးသ့ၣ်တဖၣ် အိၣ်အါဝဲ ၂ ဆး တုၤ ၅ဆးန့ၣ်လီၤ.
Robert Monaghan မော်နခန်, လၢအမ့ၢ် Kirby Institute ပှၤတီခိၣ်ရိၤမဲ First Nations Health Research — တၢ်ဃိထံသ့ၣ်ညါပှၤထူလံၤဖိဆူၣ်ချ့အဂ့ၢ်စံးဝဲဒၣ်, နီၣ်ဂံၢ်နီၣ်ဒွးသ့ၣ်တဖၣ်အံၤမ့ၢ်ဝဲတၢ်လၢအဟ့ၣ်လီၤတၢ်ပလီၢ်ဒိၣ်ဒိၣ်ယိာ်ယိာ်န့ၣ်လီၤ.
“ယဆိကမိၣ် တၢ်ဂ့ၢ်အံၤ အါတက့ၢ်န့ၣ် ဘၣ်ဃးဝဲဒၣ်ဒီး တၢ်မၤန့ၢ် — တၢ်မၤန့ၢ်တၢ်ဆီၣ်ထွဲမၤစၢၤဝဲၤကျိၤသ့ၣ်တဖၣ် — ဒီး သ့ၣ်ညါလၢအိၣ်ဒီးတၢ်ဆါအံၤ ဒီး မၤန့ၢ်တၢ်ကူစါယါဘျါ လၢအချုးဆၢချုးကတီၢ်န့ၣ်လီၤ. တၢ်အဝဲန့ၣ်မ့ၢ်တၢ်ကီတၢ်ခဲအဒိၣ်ကတၢၢ်လၢပထံၣ်ဘၣ်အီၤ, လီၤဆီဒၣ်တၢ် ထံၣ်ဘၣ်အီၤအါဖဲ ပပှၤထူလံၤဖိအပှၤတဝၢ လၢအအိၣ်ယံၤဒီးခူပူၤဝ့ၢ်ပူၤသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. မ့ၢ်တၢ်တခါလၢအဘၣ်ဃးဒီးတၢ်ဃုထၢစ့ၢ်ကီးန့ၣ်လီၤ. ဖဲအဘီးရကၠံၤနၢၤပှၤတဝၢအပူၤ, အါတက့ၢ်ဖဲခိခိၣ်ဟီၣ်ကဝီၤသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်, နတၢ်ဃုထၢအိၣ်ဒၣ်ထဲတခါဧိၤ — လၢအမ့ၢ်ဝဲဒၣ် Aboriginal Community Controlled Health Service, အဘီးရကၠံၤနၢၤပှၤတဝၢဖီၣ်ဂၢၢ်ဆူၣ်ချ့ဝဲၤကျိၤ – လၢအမ့ၢ်ဝဲၤကျိၤလၢအမၤတၢ်မၤသပှၢ်ပှၢ်နာ်သက့ အဝဲသ့ၣ်န့ၣ် အဂံၢ်အဘါတအိၣ်လၢပှဲၤဘၣ်.”
ဖဲတၢ်ဃိထံသ့ၣ်ညါပာ်ဖျါအသီအံၤအပူၤန့ၣ်စံးဝဲဒၣ် ပှၤလၢအသးနံၣ်အိၣ် ၁၆ နံၣ် တုၤ ၄၉ နံၣ်သ့ၣ်တဖၣ် အတၢ်မၤကွၢ်အသးလၢ STI, တၢ်မုာ်ဖံးမုာ်ညၣ် တၢ်ဆါန့ၣ်အိၣ်ဒၣ်ထဲ ၁၆မျးကယၤန့ၣ်လီၤ.
တၢ်ကျဲးစၢးလၢ တၢ်ကမၤဂ့ၤထီၣ် နီၣ်ဂံၢ်နီၣ်ဒွး အတၢ်အိၣ်သးအံၤ ဒီး လဲၤခီဖျိလုၢ်လၢ်ဆဲးလၤတၢ်ထံၣ်သံလၢအမ့ၢ် တၢ်ဆိကမိၣ်လၢ တၢ်ဆါအံၤမၤဟးဂီၤသူးသ့ၣ်လၤကပီၤသ့ၣ်တဖၣ်, ဃုာ်ဒီး တၢ်ဟ့ၣ်လီၤ တၢ်မၤကွၢ်တၢ်ဆါပီးလီ လၢနီၣ်ကစၢ်ဒၣ်ဝဲမၤကွၢ်အီၤသ့ဒီး တၢ်မၤကွၢ်တၢ်ဆါအံၤခီဖျိ တၢ်သ့ၣ်ဖး တၢၣ်ပီၣ်တဲသကိးအီၤဖဲ လီတဲစိ ဆူၣ်ချ့ဝဲၤကျိၤ, tele-health အပူၤန့ၣ်လီၤ.
ဘၣ်ဆၣ်သနာ်က့ Dr McGregor စံးဝဲဒၣ် တၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ အတၢ်တုၤထီၣ် ထီၣ်ဘးကအိၣ်အဂီၢ် လိၣ်ဘၣ်မၤအါထီၣ်တၢ်ဖံးတၢ်မၤသ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.
“လၢတၢ်မၤကွၢ်ဒီးတၢ်ဒီသဒၢ ဒီး ဆူၣ်ချ့တၢ်အံးထွဲကွၢ်ထွဲတကပၤန့ၣ် တၢ်ထဲသိးတုၤသိး တအိၣ်ဘၣ်န့ၣ် ပသ့ၣ်ညါဝဲဒၣ်န့ၣ်လီၤ. ဒီး တၢ်ဂ့ၢ်လီၤတံၢ်လီၤဆဲးတခါန့ၣ် မ့ၢ်ဝဲဒၣ် ပလိၣ်ဘၣ် ပာ်တၢ်ပညိၣ်လီၤဖဲ တၢ်ဃုသ့ၣ်ညါနၢ်ပၢၢ် မ့ၢ်မတဂၤသ့ၣ်တဖၣ် တပၣ်ဃုာ်ဖဲ တၢ်မၤကွၢ်အံၤအပူၤဘၣ်လဲၣ် အဂ့ၢ်န့ၣ်လီၤ. ပမ့ၢ်ကွၢ်လၢ အဒိဖဲ တၢ်အိၣ်ဖျဲၣ်လီၤဃုာ်ဒီး ဆ့းဖ်လ့း တၢ်ဆါအနီၣ်ဂံၢ်နီၣ်ဒွးန့ၣ်, ပသ့ၣ်ညါလၢ မိၢ်လၢအအိၣ်ဒီးဖိဆံးလၢအအိၣ်ဖျဲၣ်လီၤဃုာ်ဒီး ဆ့းဖ်လ့းတၢ်ဆါအဂီၢ်, အဝဲသ့ၣ်အါတက့ၢ်န့ၣ် ဖဲအိၣ်ဒီးဟုးသးအဆၢကတီၢ် တဒိးန့ၢ်ဘၣ် တၢ်မၤကွၢ်ဆိအသးဘၣ်န့ၣ်လီၤ. အဃိ ပှၤတဝၢလၢအဘၣ်ဒိဘၣ်ထံး အအါကတၢၢ်သ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ် ပလိၣ်ဘၣ်မၤသကိးတၢ်ဒီးအဝဲသ့ၣ် ဒ်သိးကသ့ၣ်ညါနၢ်ပၢၢ် တၢ်ရဲၣ်တကျဲၤမနုၤသ့ၣ်တဖၣ်လၢ အကဲထီၣ် တၢ်မၤစှၤလီၤ တၢ်ဆူးတၢ်ဆါဃၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤအဂီၢ်န့ၣ်လီၤ.”
Robert Monaghan မော်နခန်, စံးဝဲဒၣ် အလီၢ်အိၣ်လၢ တၢ်ကဘၣ် မၤလီၤမၢ်ကွံာ် တၢ်ထံၣ်သံဒီး တၢ်မဲာ်ဆှးလၢအအိၣ်ဘၣ်ဃးတၢ်ဂ့ၢ်အံၤန့ၣ်လီၤ.
“ဒ်သိးပှၤကညီသ့ၣ်တဖၣ် တအိၣ်ဒီး တၢ်ထံၣ်သံဘၣ်တဂ့ၤအဂီၢ် ပလိၣ်ဘၣ်မၤအါထီၣ်လဲၢ်ထီၣ် ဆူၣ်ချ့တၢ်ဘိးဘၣ်ရၤလီၤဖဲပကၠိသ့ၣ်တဖၣ်အပူၤ, မ့ၢ်လၢပှၤကညီသ့ၣ်တဖၣ် ကအိၣ်ဒီးတၢ်သ့ၣ်ညါနၢ်ပၢၢ်ဒီးတဂ့ၢ်အံၤအဃိန့ၣ်လီၤ. ဖဲဟီၣ်ကဝီၤသ့ၣ်တဖၣ်အံၤအပူၤန့ၣ် ပထံၣ်ဘၣ်လၢ တၢ်ဟ့ၣ်တၢ်သ့ၣ်ညါနၢ်ပၢၢ်ဘၣ်ဃး STIs ဒီး BBVs (Blood-Borne Viruses) အဂ့ၢ်စှၤလီၤကွ့ၢ်ကွ့ၢ်. တၢ်ရဲၣ်တၢ်ကျဲၤလၢ အလဲၤလီၤဆူ ပှၤတဝၢသ့ၣ်တဖၣ်အပူၤန့ၣ် လိၣ်လၢတၢ်ကဘၣ်မၤသကိးအီၤ, အဝဲသ့ၣ်လိၣ်ဘၣ်မၤန့ၢ် တၢ်နၢ်ပၢၢ်လၢ ပပှၤထူလံၤဖိအပှၤတဝၢသ့ၣ်တဖၣ်အအိၣ် — ဒီး တၢ်အံၤကမ့ၢ်တၢ်ဆၢဟဲထီၣ်လၢအဂ့ၤကတၢၢ်တခါန့ၣ်လီၤ.”
