Hành trình vào lĩnh vực truy tố tội ác chiến tranh
Graham Blewitt không hề dự định trở thành chuyên gia truy tố tội ác chiến tranh. Ông bước vào lĩnh vực này một cách tình cờ, bắt đầu sự nghiệp ở văn phòng Giám đốc Công tố Công cộng tiểu bang NSW sau khi tốt nghiệp trung học.
Năm 1988, ông được mời làm việc cùng Bob Greenwood QC tại Đơn vị Điều tra Đặc biệt do chính phủ Hawke thành lập để truy tố những người cộng tác với phát xít Đức sống tại Úc sau Thế chiến II.
Hơn 500 nghi phạm được điều tra, dù nhiều người đã chết hoặc thiếu bằng chứng. Ba người bị truy tố theo Đạo luật Tội ác Chiến tranh năm 1945, trong đó Ivan Polyukhovich bị cáo buộc giúp tổ chức thảm sát hơn 850 người Do Thái ở làng Serniki, Ukraine.
“Chúng tôi tiến hành điều tra bằng cách đến tận nơi, phỏng vấn những người sống sót, nhân chứng còn ở lại và cả những người tị nạn sau chiến tranh. Các nhân chứng đã kể lại theo quan điểm của họ về những gì đã xảy ra. Sau đó, chúng tôi cử đội pháp y đến khai quật các thi thể trong các mộ tập thể từ những năm 1940. Đây là lần đầu tiên trên thế giới các đơn vị điều tra tội ác chiến tranh thực hiện khai quật mộ tập thể như vậy, và chúng tôi đã làm với cả ba địa điểm, bằng chứng pháp y vô cùng thuyết phục, củng cố các lời khai nhân chứng. Mạnh đến mức bên bào chữa trong quá trình xét xử không hề phản bác bằng chứng pháp y."
Dù các vụ truy tố không dẫn đến kết án, công việc này có ý nghĩa lịch sử quan trọng và đặt nền móng cho công việc sau này của ông trong các cuộc xung đột Balkan.
Tham gia Tòa án Hình sự Quốc tế cho Nam Tư cũ
Năm 1992, Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc thành lập ICTY để điều tra các tội ác chiến tranh xảy ra trong cuộc chiến Nam Tư cũ. Blewitt được mời làm phó công tố viên năm 1994 và phải xây dựng từ đầu văn phòng công tố với vị trí công tố viên chính vẫn còn bỏ trống.
“Khi đó tôi vẫn đang rất dày công truy tố các vụ tội ác phát xít Đức tại Úc nên chưa thể tham gia ngay. Nhưng sau đó tôi rất quan tâm theo dõi tình hình ở The Hague. Tôi biết đã có 11 thẩm phán được bổ nhiệm nhưng chưa có công tố viên, và Liên Hợp Quốc đang gặp khó khăn trong việc tìm người. Khi các vụ phát xít cuối cùng ở Úc kết thúc, tôi liên hệ Liên Hiệp Quốc nói rằng tôi đã sẵn sàng nếu họ cần. Họ mời tôi đến The Hague phỏng vấn vị trí phó công tố viên, tôi nhận lời và bắt đầu công việc từ tháng 2 năm 1994."
Năm 1994, dưới sự lãnh đạo của công tố viên chính đầu tiên Richard Goldstone, ICTY đã phát hành cáo trạng đầu tiên.
Năm 1995, một vụ thảm sát lớn tại Srebrenica, Bosnia được xác định là diệt chủng, khi hơn 8.000 người Hồi giáo nam giới và trẻ em bị giết trong một "vùng an toàn" do Liên Hiệp Quốc bảo vệ.
Blewitt cho biết thời điểm đó, bàn làm việc của ông đã chất đầy báo cáo về tội ác tại Balkans: sát hại dân thường không vũ trang, giam giữ trong trại tập trung, tra tấn, hiếp dâm.
Nhưng ông vẫn nhớ có tin "chuyện khủng khiếp" xảy ra ở Srebrenica.
"Theo định nghĩa diệt chủng, phải có ý định tiêu diệt toàn bộ hoặc một phần nhóm chính trị, dân tộc hoặc tôn giáo. Xem xét Srebrenica, người Serb Bosnia đã và đang cố gắng giết tất cả đàn ông và trẻ trai ở đó, lên đến hàng nghìn người. Điều đó rõ ràng thuộc định nghĩa diệt chủng một phần nhóm dân tộc Bosniak. Chúng tôi dựa vào đó đưa ra cáo buộc diệt chủng và tòa án sau đó, cả trong xét xử lẫn phúc thẩm, đều đồng ý đây là diệt chủng và chính thức tuyên bố như vậy."
Blewitt và nhóm của ông đã sử dụng hình ảnh vệ tinh do Mỹ cung cấp để xác định các mộ tập thể và tiến hành khai quật, thu thập bằng chứng pháp y vững chắc liên kết các nghi phạm như Tướng Ratko Mladic và Tổng thống Karadzic với vụ thảm sát.
Dù các cáo trạng năm 1995 ngăn hai nghi phạm này tham gia đàm phán hòa bình, các công tố viên ICTY nhận thấy cần phải truy tố để bảo vệ công lý, bất chấp lời cảnh báo rằng điều đó có thể làm gián đoạn tiến trình hòa bình.
Bước ngoặt và thành công của ICTY
Blewitt nhớ lại thời điểm nhiều cáo trạng được công bố nhưng chưa có vụ bắt giữ nào, tòa án có nguy cơ thành "hổ giấy", cho đến khi bước đột phá xảy ra năm 1996 dưới thời công tố viên trưởng thứ hai của ICTY, Louise Arbour đến từ Canada.
"Chúng tôi đã buộc NATO và Lực lượng Ổn định SFOR [Es-for] bắt đầu bắt giữ các nghi phạm. Khi vụ bắt giữ đầu tiên diễn ra, như vỡ trận. Trung tâm giam giữ ở The Hague chật kín người bị giam giữ. Hai phòng xử án nữa được xây thêm để chứa các bị cáo. Khi đó các phiên tòa diễn ra mỗi ngày tại ba phòng xử án, tòa án đã thực sự vận hành. Tôi nghĩ tất cả, kể cả cộng đồng quốc tế, đều nhận ra tòa án sẽ thành công. Điều đó tạo niềm tin cho những người thiết lập tòa án hình sự quốc tế thường trực ICC. Khi ICC được thành lập, rõ ràng di sản của ICTY đã được khẳng định.”
Tất cả 161 cá nhân bị truy tố đều được xử lý: có người bị bắt, bị kết án, tha bổng, hoặc đã qua đời trong quá trình xét xử. Với Blewitt, đây là thành công lớn của pháp luật hình sự quốc tế và ông tự hào về vai trò của mình trong công việc này.
Thách thức trong việc điều tra tội ác chiến tranh ngày nay
Tuy nhiên, Blewitt thất vọng khi chứng kiến các cuộc chiến tranh vẫn tiếp diễn và nhiều lãnh đạo phá hoại các tổ chức quốc tế nhằm đưa tội phạm chiến tranh ra trước công lý. Ví dụ, tháng 2 năm nay, Tổng thống Mỹ Donald Trump đã ký lệnh trừng phạt ICC vì cáo buộc tòa án phát lệnh bắt giữ "vô căn cứ" đối với các lãnh đạo Israel, trong đó có Thủ tướng Benjamin Netanyahu.
Vụ án "Tình hình tại Nhà nước Palestine" của ICC cáo buộc Netanyahu và cựu Bộ trưởng Quốc phòng Yoav Gallant chịu trách nhiệm về tội ác chiến tranh như sử dụng đói khát làm chiến thuật chiến tranh và tội ác chống lại loài người. Israel bác bỏ những cáo buộc này.
"Mỗi ngày chúng ta chứng kiến tội ác xảy ra ở Gaza. Rõ ràng có diệt chủng đang diễn ra ở đó. Khi tổng hợp các sự kiện xảy ra hàng ngày, kết luận hợp lý duy nhất của tôi là người Israel có ý định hủy diệt người Palestine ở Gaza. Tôi nghĩ điều đó cấu thành diệt chủng và tôi không ngần ngại truy tố các lãnh đạo Israel về tội diệt chủng, để tòa án quyết định có phải diệt chủng hay không."
Blewitt cho biết việc điều tra tội ác chiến tranh ở Gaza ngày nay phức tạp hơn nhiều so với quá khứ do không thể tiếp cận hiện trường tội ác trực tiếp, không thể lấy lời khai nhân chứng như trước đây.
ICC đã truy tố Netanyahu, nhưng chỉ vì các tội danh liên quan đến việc cắt đứt lương thực và viện trợ nhân đạo, chưa điều tra cụ thể các vụ tấn công làm chết nhiều dân thường.
Ông nhấn mạnh khó khăn lớn khi các vụ tấn công, bom đạn giết chết dân thường xảy ra hàng ngày mà không biết bắt đầu điều tra từ đâu. Ông cũng lưu ý nguyên tắc bổ sung của ICC yêu cầu Israel có quyền tự điều tra trước khi ICC can thiệp.
Dù kết quả điều tra ICC ra sao, có thể phải nhiều năm mới có thể giải quyết xong.
Tuy vậy, Blewitt vẫn giữ quan điểm công việc này quan trọng.
Dù khó khăn, Blewitt nhấn mạnh rằng không có pháp quyền, thế giới sẽ là luật rừng. Việc truy tố tội ác chống lại loài người, diệt chủng và tội ác chiến tranh có vai trò ngăn chặn lãnh đạo thế giới lạm quyền và thực hiện các hành vi bạo lực để đạt mục tiêu chính trị. Nếu không có chế tài, họ sẽ tiếp tục phạm tội mà không bị trừng phạt.
“Theo quan điểm của tôi, và đó là quan điểm rõ ràng, nếu không có biện pháp ngăn chặn như vậy, thì bạn sẽ không bao giờ chấm dứt được những gì đang xảy ra ở Gaza, Ukraine, và các nơi khác trên thế giới."
Bạn không thể có hòa bình nếu thiếu công lý, Blewitt nói, với hy vọng di sản của ICTY cũng như của ông sẽ được giữ vững.
