Tìm hiểu nước Úc: Quyền sở hữu bản địa ở Úc của cộng đồng Thổ dân

Úc được toàn thế giới biết đến nhờ nền văn hóa phong phú và đa dạng của Thổ dân bản địa. Nhưng khi nói đến quyền sở hữu bản địa (native title) và quyền sử dụng đất, nhiều người băn khoăn về ý nghĩa thực sự của chúng.

Tamba Banks of the Jaru tribe, whose family once lived in the Bungle Bungles, [known to her people as Billingjal], is one of the traditional owners of the Purnululu national park. Credit: Barry Lewis/Corbis via Getty Images

Key Points

• Quyền sở hữu đất đai bản địa sự công nhận hợp pháp rằng người Thổ dân và dân đảo Torres có mối liên kết liên tục với đất và nước, dựa trên các luật lệ và tập quán truyền thống của họ.
• Quyền sở hữu đất đai bản địa (native title) cho phép các cộng đồng các dân tộc Thổ dân bảo vệ văn hóa của họ.
• Hầu hết mọi người, đặc biệt là những người sống ở thành phố và trong chính ngôi nhà của mình, không bị ảnh hưởng bởi quyền sở hữu đất đai bản địa.

Quyền sở hữu bản địa: Từ terra nullius đến Mabo

Trong hơn 200 năm, nước Úc được tuyên bố là terra nullius “vùng đất vô chủ”, không công nhận sự tồn tại của các cộng đồng Thổ dân và dân đảo Torres trước khi người Châu Âu đến.

Điều đó thay đổi nhờ Vụ kiện Mabo.

Năm 1982, nhóm người Meriam do Eddie Mabo dẫn đầu bắt đầu cuộc chiến pháp lý đòi công nhận quyền sở hữu truyền thống đối với quần đảo Murray, một nhóm đảo nhỏ ở Torres Strait. Vụ kiện kéo dài gần một thập kỷ.

Năm 1992, Tòa án Tối cao Úc ra phán quyết lịch sử: công nhận người Meriam có quyền sở hữu bản địa đối với vùng đất của họ, đảo ngược học thuyết pháp lý về terra nullius tồn tại hàng thế kỷ.

Ngay sau đó, Đạo luật Quyền sở hữu bản địa 1993 được Quốc hội Liên bang thông qua. Thủ tướng Paul Keating khi đó nhấn mạnh.

Phán quyết của Tòa án là hoàn toàn đúng đắn. Nó bác bỏ một lời nói dối và thừa nhận sự thật. Lời nói dối đó là terra nullius, câu chuyện tiện lợi rằng Úc là một vùng đất vô chủ.

Cựu thủ tướng Paul Keating

Sự thật là quyền sở hữu bản địa, rằng vùng đất này từng thuộc về người Thổ dân và Torres Strait Islander, và ở một số nơi, quyền hợp pháp đối với đất đai của họ vẫn tồn tại qua 200 năm định cư của Châu Âu.”

Australian Prime Minister Paul Keating (1993).

Quyền sở hữu bản địa là gì?

Quyền sở hữu bản địa là sự công nhận pháp lý rằng một số cộng đồng First Nations vẫn có quyền đối với đất và vùng nước dựa trên luật truyền thống và phong tục của họ. Những quyền này không do chính phủ ban cho mà được tòa án công nhận.

Quyền sở hữu bản địa thường được mô tả là “nhiều quyền” (bundle of rights), bao gồm:

• Sử dụng đất và nước để săn bắn, đánh cá
• Tổ chức nghi lễ
• Giữ gìn các địa điểm văn hóa quan trọng

Đây là quyền tập thể, dựa trên truyền thống văn hóa – tâm linh lâu đời, chứ không phải quyền sở hữu tư nhân hay thương mại.

Yinhawangka Country in the Pilbara region taken by Gwynette Govardhan during an on Country field trip.

Quyền sở hữu bản địa không thay thế các mục đích sử dụng đất khác, như nông nghiệp, khai khoáng hay hoạt động của chính quyền địa phương. Thường thì quyền sở hữu bản địa tồn tại song song với các quyền khác, nghĩa là cộng đồng First Nations chia sẻ đất với nông dân, thợ mỏ hoặc hội đồng địa phương.

Giáo sư Peter Yu, lãnh đạo cộng đồng Yawuru, giải thích: “Quyền sở hữu bản địa cho bạn cơ hội định hình lại những quy tắc nền tảng điều phối cộng đồng và các mối quan hệ.

Nó cũng tạo ra nền tảng để học và học lại ngôn ngữ, bài hát, múa và tri thức văn hóa, giúp xây dựng sự kế thừa văn hóa trong gia đình và nhóm bộ tộc.”

Con đường giành được quyền sở hữu bản địa không dễ dàng

Để được công nhận, cộng đồng phải chứng minh mối liên hệ liên tục với vùng đất thông qua lịch sử truyền miệng, câu chuyện và hồ sơ gia tộc.

Luật pháp phương Tây và luật truyền thống không phải lúc nào cũng tương thích, gây ra nhiều thách thức.

Luật sư Gwynette Govardhan, chuyên về quyền sở hữu bản địa, nói: “Chúng ta đang cố nhét một nền văn hóa truyền thống vào một khuôn mẫu pháp lý không được thiết kế cho nó, điều này vốn dĩ tạo ra thách thức và vấn đề.”

Yinhawangka Law Men Marlon Cooke (left) and David Cox ('Barndu') (right) with Gwynette Govardhan on Yinhawangka Country during a field trip to collect evidence (stories and land markings) of cultural heritage.

Tuy vậy, quyền sở hữu bản địa đã mang lại những thay đổi lâu dài: hồi sinh ngôn ngữ, phục hồi cách chăm sóc đất đai, nguồn nước truyền thống, và nâng cao vai trò trong các quyết định liên quan đến đất tổ tiên.

Hiện nay, quyền sở hữu bản địa bao phủ khoảng 40% diện tích nước Úc, chủ yếu ở các vùng xa hoặc nơi còn duy trì kết nối truyền thống.

Gwynette Govardhan lưu ý: “Nhìn chung, quyền sở hữu bản địa ít khi ảnh hưởng trực tiếp đến đời sống hằng ngày của hầu hết mọi người… Tôi không thấy nó tác động tới cuộc sống cá nhân của họ như nhiều người lo lắng.”

Ý nghĩa của quyền sở hữu bản địa với toàn nước Úc

Nhìn lại quyết định Mabo, cựu thủ tướng Paul Keating từng nói:

“Chúng ta có thể xem Mabo như một cơ hội lớn: một cơ hội để sửa chữa một sai lầm lịch sử, một cơ hội vượt lên trên lịch sử bị tước đoạt, một cơ hội để khôi phục sợi dây gắn bó lâu đời giữa đất đai và văn hóa Thổ dân, một cơ hội để hàn gắn sự cay đắng, một cơ hội để công nhận văn hóa Thổ dân là một phần cốt lõi của bản sắc quốc gia, và khẳng định rằng nước Úc hiện đại tự do và bao dung có thể là nơi an toàn và sung túc cho tất cả mọi người, bao gồm cả những người Úc đầu tiên.”

Quyền sở hữu bản địa không chỉ là quy trình pháp lý, đó là cách giữ gìn câu chuyện tổ tiên. Đối với người mới đến Úc, hiểu về quyền sở hữu bản địa giúp thấy được mối liên hệ sâu sắc mà First Nations có với đất đai, tồn tại hàng chục ngàn năm và vẫn tiếp tục đến ngày nay.

“Chúng tôi cần đất đai, văn hóa, ngôn ngữ và cộng đồng. Chúng tôi không phản đối phát triển, nhưng những điều này phải là nền tảng.”